سعادت یک جامعه فقط در توسل و تمسک به خرد و اندیشه ورزی است و نه غوطه خوردن در توهمات و تنبلی تاریخی و تکرارهای خودخواسته . نزدیک به حدود یک سال پیش و در 13 فروردین 1402 یادداشتی را با عنوان « "نیرنگستان صادق هدایت " و تراژدی لوث و بی محتوا کردن آداب و رسوم خوب ایرانی توسط ایرانیان » به رشته ی تحریر درآوردم . (این جا )
همه گیر شدن و انتشار عمومی ماجرای « همای سعادت » در ارتفاعات البرز در سطح بسیار گسترده موجب شد تا رجعتی به ابتدای سالی داشته باشم که اکنون در روزهای پایانی آن به سر می بریم .
« زنده یاد « صادق هدایت » کتابی دارد به نام « نیرنگستان » .
این کتاب توسط موسسه توسعه عدالت منتشر شده و چاپ اولش به سال 1355 باز می گردد .
یکی از وجوه مهم تمایز صادق این نویسنده نواندیش با سایر نویسندگان ایرانی ، هنر و پایداری او در مبارزه با « خرافات و خرافه گرایی » است .
کتاب نیرنگستان مجموعه ی کاملی از تلاش های این نویسنده فقید ایرانی در لیست کردن این خرافات در جامعه کهن ایرانی است .
صادق هدایت می نویسد :
« سرزمین ایران علاوه بر این که چندین قرن تاریخ پشت به سر دارد ، مانند کاوران سرایی است که همه قافله های بشر از ملل متمدن و وحشی دنیای باستان مانند گلدانی ، آشوری ، یونانی ، رومی ، یهودی ، ترک ، عرب و مغول پی در پی در آن بار انداخته و یا با هم تماس و آمیزش داشته اند . شاید در ناخودآگاه ذهن بسیاری از ایرانیان ؛ تجدید دوباره شکوه و عظمت برخی سلسله ها و امپراطوری های ایران باستان همچنان زنده و روشن باشد اما بدون تردید این مسیر با تقدیرگرایی ، تنبلی فراگیر و منیت های مدرن و تغییر شکل داده و جمعی به دست نمی آید .
از این رو کاوش و تحقیق درباره ی اعتقادات عوام آن نه تنها از لحاظ علمی و روان شناسی قابل توجه است بلکه برخی از نکات تاریک فلسفی و تاریخی را برایمان روشن خواهد کرد و پس از تحقیق و مقایسه این خرافات با خرافات سایر ملل می توانیم به ریشه و مبداء آداب و رسوم ادیان ، افسانه ها و اعتقادات مختلف پی ببریم . زیرا همین قبیل افکار است که همه مذاهب را پرورانیده ایجاد نموده و از آن ها نگه داری می کند ، همین خرافات است که کله ی آدمیزاد را در دوره های گوناگون تاریخی قدم به قدم راهنمایی کرده ، تعصب ها و فداکاری ها ، امیدها و ترس ها را در بشر تولید نموده است و بزرگ ترین و قدیمی ترین دلداری دهنده آدمیزاد به شمار می آید و هنوز هم در نزد مردمان وحشی و متمدن در اغلب وظایف زندگی دخالت تام دارد . چون بشر از همه چیز می تواند چشم بپوشد مگر از خرافات و اعتقادات خویش .
به قول یکی از دانشمندان ، « انسان یک جانور خرافات پرست است » و هرگاه تحقیقات و کاوش مفصل تری راجع به این گونه افکار بنماییم به حقیقت این مطلب پی خواهیم برد ولی این کار از موضوع ما خارج است ... »
« ولی چیزی که مهم است باید دانست همه این افکار عجیب و غریب و متضاد گاهی خنده آور و زمانی شگفت انگیز که به نام خرافات شهرت دارد آیا در اثر تراوش فکر ملی پیدا شده یا نه و رابطه آن ها با یکدیگر چیست ؟
پیداست که توده ملت در همه جای دنیا تنها به فکر زندگیست و هیچ وقت چیزی را اختراع نمی کند ، ولی در هر زمان حتی در محیط های خیلی بدوی و اولیه در میان توده منفی که تشکیل اکثریت را می دهند کسانی پیدا می شوند که فکر می کنند و اختراع می نمایند یا به عبارت دیگر افکار و احساسات توده مردم را گرفته به صورت جمله های احکام آمیز در می آورند و از همین طبقه است که توده عوام دانش و اعتقادات خودش را می گیرد . ولی باید دانست که یک قسمت این عادات و خرافات که امروزه در نظر جامعه زشت و ناپسند می آید بی شک فکر ایرانی آن ها را ایجاد نکرده است بلکه در نتیجه معاشرت با نژادهای بیگانه و به واسطه ی فشارهای مذهبی و خارجی تحمیل شده است ... »
« ... خرافات هم مانند همه گونه عقاید و افکار زندگی به خصوص دارد ، گاهی به وجود می آید و جانشین خرافات دیگر می شود و زمانی هم از بین می رود . ترقی علوم ، افکار و زمان به این کار خیلی کمک می نماید . بسا اتفاق می افتد که یک دسته از آن ها را از بین می برد در صورتی که یک دسته ی خیلی سخت تر جای آن ها را می آورد . البته اگر آن ها را به حال خود بگذارند جنبه ی الوهیت خود را تا دیر زمانی نگه می دارد چون مردم عوام آن ها را مانند مکاشفات و وحی الهی دانسته به یکدیگر انتقال می دهند .
برای از بین بردن این گونه موهومات هیچ چیز بهتر از آن نیست که چاپ بشود تا از اهمیت و اعتبار آن کاسته ، سستی آن را واضح و آشکار بنماید .
مخصوصا می بایستی هر کدام جداگانه تحقیق بشود زیرا نباید اشتباه کرد که این افکار پوسیده هیچ وقت خود به خود نابود نمی شوند .
چه بسیار کسانی که پای بند هیچ گونه فکر و عقیده ای نمی باشند ولی در موضوع خرافات خونسردی خود را از دست می دهند و این از آن جا ناشی می شود که زن عوام این افکار را به گوش بچه خوانده است و بعد از آن که بزرگ می شود هر گونه فکر و عقیده ای را می تواند بسنجد ، قبول و یا رد بکند مگر خرافات را چون از بچگی به او تلقی شده و هیچ موقع نتوانسته آن را امتحان بکند ، از این جهت تاثیر خودش را همیشه نگه می دارد و پیوسته قوی تر می شود و در مقابل اعتراضی که می شود می گوید :
« النفوس کالنصوص » .
در کتاب نیرنگستان و در صفحه 109 ؛ صادق هدایت در مورد این پرنده چنین می نویسد :
« همای "« نام مرغیست مشهور که به استخوان خوردن معروف است چنان که سعدی گفته :
همای بر سر مرغان از آن شرف دارد
که استخوان خورد و جانور نیاز دارد
و جمعی گفته اند که آن کرکس است که مردار خورد و از آن جنس بسیار است و همای به سعادت معروف است . چنان که گویند سایه ی آن بر سر هر کس افتد پادشاهی و دولت یابد و لغت همایون کنایه از این معنی است یعنی سعادتمند .... در تاریخی دیده شده که در جزایر قریب به چین و از خنک طیور غریب به هم رسند .... و در این کتاب نوشته اند که هما مرغیست به جثه کبوتر و منقار زرد و بال آن سبز و زمردی و اندک سپیدی دارد و دم آن مله رنگست و در آن جزیره بر هیچ زمین و شاخ ساکن نگردد و همیشه در حرکت است و به مرتبه ای اضطراب و جنبش دارند که ماده آن بر پشت نر بیضه گذارد و متعدد نیز نگردند و بیشتر از سالی نیز عمر نکنند . » روشنگری و پرسشگری هزینه دارد و مرارت و سختی می طلبد و نمی توان بی آن که ردی بر جای گذاشت ؛ مشعل سعادت را بر بلندی نشاند و آن را پاس داشت .
البته در این کتاب ارزشمند برای سایر پرندگان مانند کبوتر ، هدهد ، جغد ، مرغ ، خروس ، خروس سفید ، خروس پیر ، طوطی ، کلاغ ، بلبل ، لک لک ، سبز قبا ، گنجشک ، چلچله ، زاغ و کبک نیز قضایا و فرمول هایی آورده شده است که در فرهنگ عمومی ساری و جاری بوده است .
در ماجرای رویت همای سعادت در شبکه‌های اجتماعی ، برخی او را به هما سعادت زن نقی معمولی در سریال پایتخت ربط داده‌اند .
طیفی هم رویت آن را به علامت امید بخشی از خوب بودن حال محیط زیست ایران دانسته و آواز شجریان را روی ویدیوی آن گذاشته بودند .
عده ای هم گفته‌اند این یک نشانه امیدواری برای اتفاقات خوشایند در کشور است .
احسان محمدی می نویسد :
« در این میان علیرضا شهرداری تیمارگر پیروز یوزپلنگ از دست رفته، نوشته که نگران است با موج خرافه گرایی ، کسانی برای شکار به سراغ این پرنده بروند. حرف درست و نگران کننده‌ای است و کار سخت دوستان محیط بانم در منطقه را این ویدیو سخت‌تر کرد .....
این حجم از توسل به خرافه در کشورمان تکان دهنده است. چند سال پیش می‌خواندم که بین سال های ۸۵ تا ۹۰ بیشترین کتاب‌هایی که از کتابخانه‌ها قرض گرفته شده حول موضوعات جادو، رمالی، اسطرلاب، فال گیری و طالع بینی بوده بوده است . »
تردیدی نیست که خرافات و خرافه گرایی خاص و محدود به کشورهایی مانند ایران نبوده و در سایر ملل حتی توسعه یافته و پیشرفته نیز مشاهده می شود اما آن چه باعث تامل و البته تاسف می شود ؛ هم نوایی و ترویج چنین خرافاتی توسط طبقه و یا گروهی است که « روشنفکر » نامیده می شوند و نخستین وظیفه و ماموریت آنان در جامعه باید ترویج تفکر و نقادی باشد .
پرسش این است که آیا در فقدان تفکر و پرسش گری و مطالبه گری و صرفا با رویت یک پرنده بدون آن که تغییر محسوسی در عادات و فرهنگ عمومی جامعه حاصل آید و « تنبلی اجتماعی » رفتار غالب مردمان باشد ؛ می توان به یک کشور توسعه یافته جهش کرد ؟
هر چند این روشنفکران در فضای یاس و نامیدی خودخواسته که جامعه آن را برگزیده از کلید واژه « امید » برای دمیدن در کالبد نیمه جان و حیت بی روح این جماعت بهره می برند اما نکته این جاست که این دسته از افراد حاضر نیستند با سلاح « تفکر انتقادی » به پیکار با پوپولیسم فراگیر و مخدّر برخیزند و راهی نو و متفاوت به دیگران نشان دهند و این که سعادت یک جامعه فقط در توسل و تمسک به خرد و اندیشه ورزی است و نه غوطه خوردن در توهمات و تنبلی تاریخی و تکرارهای خودخواسته .
شاید در ناخودآگاه ذهن بسیاری از ایرانیان ؛ تجدید دوباره شکوه و عظمت برخی سلسله ها و امپراطوری های ایران باستان همچنان زنده و روشن باشد اما بدون تردید این مسیر با تقدیرگرایی ، تنبلی فراگیر و منیت های مدرن و تغییر شکل داده و جمعی به دست نمی آید .
روشنگری و پرسشگری هزینه دارد و مرارت و سختی می طلبد و نمی توان بی آن که ردی بر جای گذاشت ؛ مشعل سعادت را بر بلندی نشاند و آن را پاس داشت .
نظرات بینندگان