واکاوی رابطه دین و آموزش؛ تاملی نظری بر مسئله تربیت دینی از منظر کنش ارتباطی

رابطه بین دین آموزش یکی از مهم ترین دغدغه های صاحب نظران و مسئولان و سیاستگذاران تعلیم و تربیت در ایران است . چیستی این رابطه و حدود آن جنبه‌های مختلف دارد و دیدگاه‌های متفاوتی در مورد آن بیان می‌شود. . انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی برآمده از بطن جامعه ایران ، آرمان‌هایی با خود داشت که در شعارهای آن متبلور شده بود. ساختن جامعه‌ اسلامی از جمله اهدافی بود که کوشندگان انقلاب اسلامی در پی آن بودند و آموزش وپرورش از جمله راه‌های برساختن جامعه جدید به حساب می‌آمد.

بسیاری از چهره‌های انقلاب اسلامی سابقه معلمی و تالیف کتب درسی داشتند. گمان جامعه و رهبران انقلاب این بود که عرصه فرهنگ نیازمند تحولاتی اساسی است. هر چند انقلاب فرهنگی در دانشگاه و آموزش عالی رخ داد ولی تحولات مهمی در عرصه‌های مختلف کتب درسی و گزینش نیروی انسانی آموزش و پرورش انجام شد. تاسیس نهادی همچون « امور تربیتی » تاثیر فراوانی بر تحولات داخلی نظام تعلیم و تربیت کشور گذاشت .

نگرش به معلم موجب شد که جایگاه معلم مورد توجه برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران قرار گیرد و نهادهایی همچون گزینش شکل گرفتند تا معلمانی در طراز مطلوب ، جذب و به کارگرفته شوند. این گمان که مهم‌ترین رکن آموزش معلّم است، مسئله نیروی انسانی را بالاتر از سایر مسائل آموزش و پرورش نشاند.

کتب درسی نیز بر پایه نگرش به آموزش و پرورش تحول یافت و این تغییرات در طول چهل و شش سال گذشته هم چنان ادامه دارد.

کلیه این موارد بر اساس رابطه دین و آموزش و نگرش به تربیت دینی شکل گرفته است . تربیت دینی را باید واسطه بین دین و آموزش دانست که نحوه آموزش دینی را معین می‌نماید. رابطه دین و آموزش و تربیت دینی به منزله بحثی تربیتی در نظر گرفته می‌شود و از منظر علوم تربیتی به آن پرداخته می‌شود؛ در حالی که این رابطه فراتر از امر تربیتی نسبت مستقیم با جامعه و سیاست دارد .

این نوشتار با این فرضیه به نگارش درآمده است که رابطه بین دین و آموزش و مسئله تربیت دینی امری فراتر از علوم تربیتی است و باید بر مبنای تفاهم در جامعه انجام شود .تفاهمی که بر اساس رابطه بین دین و آموزش مشخص گردد .کنش ارتباطی و جهان زیست به عنوان مبنای نظری در این نوشتار استفاده می‌شود تا بر مبنای آن‌ها رابطه بین دین و آموزش و تربیت دینی مورد واکاوی قرار گیرد.

 اول ) کنش ارتباطی و جهان زیست

کنش ارتباطی نظریه‌‌ای است از یورگن هابرماس ، فیلسوف آلمانی . هابرماس از جمله اندیشمندانی به شمار می‌آید که به بحران‌های جوامع مدرن می‌پردازد. بر اساس نظریه کنش ارتباطی می‌توان الگویی از رابطه بین سیاست و فرهنگ را ارائه داد که دربردارنده انسجام اجتماعی سازگار با یک جامعه متعادل و پویا باشد.

هابرماس کنش ارتباطی را در برابر کنش راهبردی می‌دانست. « کنش ارتباطی صرفا یک عمل گفتاری نیست، بلکه شیوه‌ای است برای بازآفرینی جامعه . دلیل این است که هر فرآیند رسیدن به تفاهم ، در پس زمینه یک پیش تفاهم به لحاظ فرهنگی ریشه‌دار صورت می‌گیرد. آنچه در کنش ارتباطی عرصه یا تصریح می شود از زیست جهان مشترک ما گرفته می‌شود » . (5 :44و45)  به این ترتیب  کنش ارتباطی به مفاهیمی می‌انجامد که « با عنایت به وجه کارکردی درک متقابل قادر به انتقال و بازسازی شناخت فرهنگی است و با عنایت به وجه کنش هماهنگ ساز به همبستگی اجتماعی و ایجاد وحدت و یکپارچکی کمک می‌کند و با عنایت به وجه اجتماعی شدن (خوپذیری اجتماعی) به تکوین هویت‌های شخصی کمک می کند. بدین ترتیب ساختارهای نمادین جهان زیست نیز از طریق تداوم و استمرار شناخت  معتبر ؛ تثبیت همبستگی گروهی و اجتماعی شدن کنشگران مسئول باز تولید می گردد » . (10  :389) به این ترتیب کنش ارتباطی عرصه‌ای است که بر اساس ایجاد تفاهم به بازتولید جامعه می پردازد.

کنش ارتباطی از زیست جهان ما نشات می گیرد . جهان زیست همان جایی است که وجود ما بخشی از آن است و « ناظر به کلیت واقعیت های اجتماع و فرهنگ است و می تواند نقطه آغازین برای تدوین نظریه اجتماعی به حساب آید » . (5  : 49)

هابرماس با پرداختن به دو مقوله جهان زیست و سیستم، رابطه بین سیاست و فرهنگ را تبیین می‌نماید . سیستم از منظر هابرماس از طریق قدرت و پول به استعمار زیست جهان می پردازد .

« جهان زیست فرهنگی – که در واقع همان خاستگاه معانی فرهنگی ، همبستگی اجتماعی  و هویت شخصی افراد است – شدیدا از سوی ( ساز وکارهای مداخله گر یا هدایت عینیت گرا ) نظیر بازار و بوروکراسی در معرض مستعمره شدن قرار می گیرد . از سوی دیگر دیگر در سطوح فرهنگ ، جامعه و شخصیت نیز این مستعمره شدن سبب ایجاد بحران‌های سیاسی در نتیجه فقدان معنی ، افزایش ناهنجاری‌ها و فقدان انگیزه می‌گردد : . (10 : 141)

 مباحث هابرماس پیرامون کنش ارتباطی و جهان زیست مفصّل است ولی آنچه در این جا به عنوان نگاه نظری برای تبیین بحث این نوشتار استفاده می‌شود این است که جهان زیست ایرانی که خاستگاه معانی فرهنگی ، همبستگی اجتماعی و هویت شخصی ایرانیان است، عناصر مختلفی را در برمی‌گیرد که بخشی از آن دین است. نهادهای آموزشی به عنوان یک سیستم می‌کوشند تا جهان زیست را در استعمار خود درآورد . این رابطه بین جهان زیست و سیستم می‌تواند موجب به وجودآمدن کنش ارتباطی گردد و همبستگی اجتماعی و هویت‌های ایرانی و اسلامی را باز تولید و تقویت کند یا موجب بحران‌زایی در جامعه شود.

 دوم) پیشینه رابطه دین و آموزش

   یکی از اولین فلاسفه‌ای که به مسئله تربیت توجه داشت افلاطون بود . « افلاطون برآن است که اصلاح اخلاقی جامعه دغدغه‌ای سیاسی است . آدمیان موجوداتی صرفا عقلانی نیستند بلکه در چنبره امیال و شور و شهوت خود نیز گرفتارند . برای اخلاقی کردن مردم باید آن‌ها را بر طبق قوانین عادلانه و در چارچوب نظام سیاسی اخلاقی و دادگرایانه‌ای تربیت کرد » . (2 :19 -20) . رابطه بین سیاست و تربیت  از جمله مباحثی است که فلاسفه و اندیشمندان مختلفی به آن پرداخته‌اند.

یکی از مهم ترین نمونه های بارز رابطه دین و آموزش، تاسیس مدارس نظامیه توسط خواجه نظام الملک است. « شاهکار اثرگذار خواجه نیز که ثمره شور و اشتیاق به فقه شافعی و کلام اشعری است ، احداث مدارس نظامیه در شرق جهان اهل سنت برای مبارزه و مقابله با باورهای معتزله و نهادهای باطنیان دائر به تربیت داعیان شیعی است . نظامیه ها در بغداد و نیشابور و آمل و موصل و هرات و دمشق وبلخ و غزنه و مرو و بصره سنگرهای سنی‌گری در مقابله با تبلیغات شیعه‌گری چه اسماعیلیه و اثنی عشری و نیز سنی‌های مخالف بودند و نظام الملک که خود شافعی بود مقرر کرد که مدرس و واعظ و کتابدار نظامیه بغداد باید شافعی باشند و برای طلاب نفقه و راتبه‌ای مقرر داشت » .( 4: 15 -18)

 گفتار فوق از اسطوره شناس شهیر ، دکتر ستاری گویای دیرپایی مسئله دین و آموزش است.

 نظام آموزشی به شکل نوین، پدیده‌ای است که پس از انقلاب مشروطه در ایران به وجود آمد. آموزش دینی از ابتدای تاسیس آموزش و پرورش نوین یکی از مهم‌ترین برنامه های درسی مدارس بوده است. در نخستین مصوبات شورای عالی معارف درس‌های قرآن و شرعیات و آیات منتخبه برای دوره ابتدایی پیش بینی شده بود. نویسنده کتاب نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن کوشیده است برآمدن نظام آموزشی نوین را از میان اندیشه‌های متفاوت در دوران مشروطه نشان دهد.

وی تاکید دارد که : « حامیان انقلاب مشروطه با توجه به رویکردشان به آموزش جدید به چند گروه تقسیم شدند . یک گروه که روحانیان بودند از همه راسخ‌تر اهمیت آموزش را به طور کلی پذیرفتند. اما نظام مدارس جدید را برای تمدن اسلامی و جایگاه خودشان در جامعه خطرناک تلقی می‌کردند . برخلاف این‌ها ، روشنفکران لیبرال از مدارس جدید به عنوان مسیر اصلی برای حرکت به سوی تمدن غربی تجلیل می‌کردند.

مشروطه خواهان با توجه به قدرت اسلام و روحانیت برای نشان دادن اینکه آموزش مدرن لزوما در تعارض با دین نیست ، شروع به استدلال کردند. تنها عده اندکی چون آخوندزاده ، سپه سالار و طالبوف گه گاه از جدایی آموزش و دین جانبداری می‌کردند » . (9: 74)

این نگرش به مسئله رابطه بین دین و آموزش بود که برنامه ریزان نظام آموزشی را وامی‌داشت تا برنامه‌های دینی را در مواد درسی مدارس بگنجانند. ضمن اینکه با توسعه مدارس جدید ، بخش زیادی از روحانیان نیز به عنوان آموزگار و دبیر به استخدام وزارت معارف و وزارت فرهنگ درآمدند .جریان‌هایی که مناشری به آن‌ها اشاره دارد در طول  سال های پس از مشروطه به فعالیت خود ادامه دادند و هر کدام با بخشی از جهان زیست ایرانی پیوند داشتند.

برسازی نظام آموزشی ایران تحت تاثیر شکل گیری هویت ملی ایرانی در دوران پس از مشروطه بود. اینکه ایرانیان کیستند سوال مهمی بود که در هنگام مشروطه به وجود آمد. رابطه بین نهاد دین و آموزش در این دوران نیز تابعی از نگرش ایرانیان به هویت ملّی خود بوده است.

مخالفین مدارس جدید، و موافقان آن بازتابی از دیدگاه‌های خود در مورد هویت ایران را بیان می کردند . این نکته مهم است که که در دوران رضاخان روحیه ناسیونالیسم باستان‌گرا آن چنان رشد کرد که نوع نگرش به مسئله آموزش را نیز تحت تاثیر قرار داد.  این نگرش افراطی آن چنان شور بود که صدای افرادی همچون سید حسن تقی زاده را درآورد. وی در نامه‌ای که اسفند 1323 به تهران نوشت : تدابیر بچه گانه متعصبین تهران که در فرهنگستان جمع شده می خواهند با قطع رابطه از عرب ، امپراطوری داریوش را احیا و علم ساسانیان را برافرازند و با تدبیل کلمه جواب به پاسخ انتقام از سعد بن ابی وقاص بگیرند به دست خود مقراض خطرناک فرهنگستان را گرفته و علاقه های بی شما ما از هموطنان عربی زبان و ترکی زبان خودمان یکایک قطع کنند و مانند کبک سر در برف بکنند به خیال آنکه دنیا آن‌ها را نمی‌بیند و ادعا کنند که غیر از ایرانی نژاد و و اولاد داریوش کسی در ایران نیست و اگر زبان دیگری حرف زدند باید دندان سخن گویندگان عربی و ترکی و کردی و ترکمنی را خورد کرد نه تنها ما را به جایی نرساند بلکه مضرترین کار و مهلک ترین ضرباتی است به وحدت ملی ایران » . (6 :222) .

ذکر فقره فوق بدین قصد است که به رابطه مغشوش بین دین و آموزش در این دروان اشاره شود. رابطه‌ای که در سایه تلاش ‌های روشنفکرانی بودند که در پی دین زدایی از جامعه ایران بودند. .«  روشنفکران نسل اول به درجات مختلف بر ضرورت زدودن هویت ایرانی از زنگارهایی که آن را در طی تاریخ فراگرفته‌ است تاکید گذاشتند. زبان فارسی ، نژادآریایی و مذهب زرتشت در نزد برخی روشنفکران تندروتر سه پایه اصلی هویت از دست رفته ایران به شمار می آمدند» . (3 :820) همین نگرش‌ها منجر به شکل‌گیری گفتمان باستان‌گرایانه‌ای شد که گفتمان رسمی حکومت پهلوی بود.  در برابر روحیات باستان‌گرایانه ، مقاومت‌هایی مهمّی شکل گرفت. فضای عمومی جامعه ایران در این دوران تحت تاثیر همین کشمکش بین هویت های متفاوتی بود که هرکدام قرائتی از ایران داشتند . آموزش و پرورش نیز بالتبع ذیل همین رویارویی‌ها تعریف می‎‌شد.

 به این ترتیب رابطه دین وآموزش به عنوان یک مسئله مهم و اساسی در نظام آموزشی ایران درآمد. تشکل‌هایی همچون جامعه تعلیمات اسلامی که مدارس متفاوتی را در سراسر کشور برای خانواده‌های مذهبی تاسیس می کردند،  نشانه‌هایی از تلاش برای آشتی میان دین و آموزش مدرن بود.  ضمن اینکه تعلیمات دینی همچنان مورد توجه روشنفکران مسلمان محسوب می‌شد. دکتر یدالله سحابی که در زمان دولت دکتر مصدق مدیرکل فرهنگ تهران بود اقدام به تاسیس دانش سرای تربیت معلم دینی و قرآن کرد تا معلمان دینی مسلمان را وارد آموزش و پرورش نماید.

مهندس بازرگان در دهه سی کتاب تعلیم قرآن تدوین نمود و در دهه چهل اقدام به تاسیس مدرسه کرد. روحانیونی همچون دکتر بهشتی و دکتر باهنر که تحصیلات دانشگاهی نیز داشتند در دهه پنجاه از مولفان کتب درسی بودند.

موارد فوق نشان می‌دهد که رابطه دین و آموزش نوین در دوران پس از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی از تضاد به تدریج به سمت همراهی و حضور منتقدانه روحانیون ، روشنفکران مسلمان و اقشار مذهبی جامعه در روند آموزش نوین شد .

 مهندس بازرگان در سال 1338 مقالاتی را در شماره‌های 9 و 10 و 11  مجله ای به نام « مجموعه حکمت»  با نام آموزش تعالیم دینی منتشر کرد که مجموعه آن در سال 1356 به صورت کتاب جیبی منشتر شد . یادداشت‌هایی نیز از مهندس بازرگان در جلد نهم  مجموعه آثار وی  با نام « برنامه تربیت و تعلیم دینی » منتشر شده است. در یادداشت‌های مذکور طرحی برای آموزش درس دینی در دوره ابتدایی ارائه می‌شود. وی در مقاله آموزش تعالیم دینی تاکید دارد که :

« لازم است دینداری از حالت رکود و جمود و انتساب به طبقات وامانده و بی‌سواد بیرون آید و مُهر کهنگی و داغ بطلان از چهره تابناک آن زودوده شود» .  ( 1  :77)

رابطه بین نظام آموزشی و نظام سیاسی در زمان پیروزی انقلاب اسلامی  چندان گرم نبود.  علاوه بر نارضایتی‌هایی که در زمینه کمبود نظام دانشگاه و نوع استخدام‌ها وجود داشت .« بخش عمده‌ای از جامعه از آثار مخرّب فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی نظام آموزشی‌ای که در پایان سلطنت رخ نشان داده بود در عذاب بودند. مثلا اینکه به قول معروف نظام آموزشی جو ( نوکری غرب) را ترویج می‌دهد به شدت مورد بحث بسیاری از افراد بود. برخی دیگر به ارزش‌های سکولار ترزیق شده توسط مدارس و دانشگاه ها به دانشجویان انتقاد داشتند » .( 9 : 429)

موارد فوق از عمده عوامل شکل گیری اعتراضات در بین دانشجویان و دانش‌آموزان بود .  نوع آموزش های دینی مدارس با آنچه در جامعه ایران می گذشته است تفاوت های اساسی داشته اند ولی برخلاف آنچه سیاست گذاران نظام پهلوی می پنداشتند، نظام آموزشی نتوانست منجر به شکل گیری مشروعیت برای نظام سیاسی شود و جامعه ایران را براساس رویکرد باستان‌گرایانه بازتولید کند.

سیستم آموزشی رژیم پهلوی مغلوب جهان زیست ایرانی شد و جهان زیست ایرانی در برابر ایدئولوژی باستان‌گرایانه پهلوی به قرائتی متفاوت و متضاد با قرائت رسمی به کنش ارتباطی رسید و انقلاب اسلامی به وقوع پیوست .

تاسیس نهادهایی همچون حسینیه ارشاد که بعدا نقش موثری در تولید اندیشه‌های مبارزه علیه رژیم پهلوی داشت از جمله نشانه‌های رابطه تنش آلود بین سیستم آموزش و پرورش و جهان زیست ایرانی بود.

جامعه ایران مباحث مذهبی را از بیرون سیستم آموزشی می ‎آموخت. وجود صدها کتابخانه در مساجد و آموزش‌هایی که در مساجد داده می شد نیز با ایدئولوژی باستان گرایانه رژیم پهلوی در تضاد بود . این روند موجب شد که مخالفین میدان خود را بسازند که مستقل از حوزه حکومت بود و در آن میدان به کنش ارتباطی دست یابند و به تفاهم برسند . نتیجه این شکل‌گیری میدان متفاوت انقلابی بر پایه اسلام بود که مهم‌ترین مولفه فرهنگی جهان زیست ایرانی محسوب می‌شد.

سوم ) نگرش به آموزش و پرورش پس از انقلاب اسلامی 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نوع نگرش به رابطه دین و آموزش تغییرات اساسی یافت .بند 1 اصل سوم قانون اساسی از جمله مواردی است که کمتر به آن پرداخته می شود و رویکرد مهم انقلاب اسلامی به مسائل فرهنگی و اجتماعی را به اجمال بیان کرده است. براساس بند فوق یکی از وظایف دولت جمهوری اسلامی ایران ایجاد محیط مساعد برای‏ رشد فضایل‏ اخلاقی‏ بر اساس‏ ایمان‏ و تقوی‏ مبارزه‏ با کلیه‏ مظاهر فساد و تباهی‏ است. بدین ترتیب تکلیفی بر عهده نهادهای اجرایی گذاشته می شود تا بر اساس آن جامعه‌ای نو به وجود آید .

فصل اول قانون اهداف و وظایف وزارت آموزش و پرورش که در سال 1366 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است به اهداف اساسی آموزش و پرورش می‌پردازد . ماده 1 قانون فوق تاکید دارد که تقویت و تحکیم مبانی اعتقادی و معنوی دانش‌آموزان از طریق تبیین و تعیین اصول و معارف احکام دین مبین اسلام و مذهب حقه‌جعفری اثنی‌عشری بر اساس عقل، قرآن و سنت معصومین (ع) هدف اصلی آموزش و پرورش است. ماده 2 همان قانون نیز اهداف دیگری را برای آموزش و پرورش تعیین می‌کند که از جمله آن ها رشد فضائل اخلاقی و تزکیه دانش‌آموزان بر پایه تعالیم عالیه اسلام، تبیین ارزش‌های اسلامی و پرورش دانش‌آموزان بر اساس آنها ، تقویت و تحکیم روحیه اتکال به خدا و اعتماد به نفس و ایجاد روحیه تعبّد دینی و التزام عملی به احکام اسلامی برشمرده می‌شود .بدین ترتیب تربیت دینی به رکن اصلی نظام تعلیم و تربیت کشور تبدیل می‌شود.

در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی تربیت دینی نیز مانند سایر امور تحت تاثیر گفتمان‌های موجود و رابطه آن با گفتمان اصلی تغییر کرده است. در دهه شصت وجود ایدئولوژی انقلابی و قدرت آن موجب می‌شود که تربیت دینی نیز به شکلی ایدئولوژیک درآید .

   در طول سال‌های دولت اصلاحات تلاش‌هایی برای اضافه شدن درس‌هایی همچون حقوق شهروندی به آموزش رسمی شد که ناکام ماند .

در سال‌های پس از انقلاب محدوده آموزش و پرورش افزایش کمّی فراوانی یافت و میزان سواد از 47 به 87 درصد رسید . تحصیلات متوسطه نیز رشد بالایی یافت . همزمان با این  تحولات ، تحولاتی نیز در عرصه فرهنگ رخ داد که فضای سیاسی جدید را نیز به وجود آورد.

در دهه شصت تضاد چندانی بین سیستم آموزش و جهان زیست ایرانی به چشم نمی خورد ولی به تدریج از دهه هفتاد تحولاتی در جهان زیست ایرانی به وجود آمد . این تحولات در جهان زیست نتوانست تاثیر چندانی بر سیستم آموزشی بگذارد . مهم‌ترین دلیل این عدم تاثیرگذار را باید در تهیه و تصویب « سند تحول بنیادین آموزش و پرورش » دانست .

در کنار جامعه متکثری که در دهه های هفتاد و هشتاد در انتخابات‌های مختلف خود را نشان می‌داد، نویسندگان سند تحول بنیادین آموزش و پرورش اهمیتی برای تکثر موجود در جامعه قائل نشدند.

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در سه بخش « فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی » ، « فلسفه تربیتی رسمی در جمهوری اسلامی ایران»  و « رهنامه» تدوین شده است. ابتدای سند با آیه 97 سوره نحل آغاز می شود:

" منْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. هر کس از مرد و زن کار نیکی به شرط ایمان به خدا به جای آرد ما او را به زندگانی خوش و با سعادت زنده ابد می‌گردانیم و اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که می‌کردند به آنان عطا می‌کنیم".

سند بر اساس آیه شریفه فوق هدف نظام تعلیم و تربیت را حیات طیبه قرار می‌دهد . بدین ترتیب حیات طیبه که خداوند متعال آن را بر دوش پیامبران نیز نمی داند بر عهده آموزش و پرورش گذاشته می شود.

به موجب سند برنامه درسی ملی ؛ «  هدف اصلی نظام سیاسی به طور اعم و نظام آموزشی به طور اخص ، تربیت دینی به معنای عمیق و گسترده آن است » . به این ترتیب در حال حاضر نهاد تعلیم و تربیت مسئولیت دارد تا دانش آموزان را به حیات طیبه برساند و تربیت دینی، مهم‌ترین هدف نظام تعلیم و تربیت کشور به شمار می‌رود.

چهارم ) نمونه هایی از تربیت دینی در کتب درسی

 مقایسه جملات ابتدایی دو کتاب دینی سال 1360 و چاپ سیزدهم کتاب هدیه‌های آسمانی 1403 تفاوت نگاه بین دو تربیت دینی از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون را نشان می دهد. مقدمه کتاب فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی دوم دبستان سال 1360  هدف از تالیف کتاب فوق را انتقال یک سلسه مفاهیم به ذهن دانش‌آموزان نمی‌داند بلکه  هدف اصلی را پرورش صحیح روح و روان دانش‌آموزان و تکامل بخشیدن به زندگانی آن‌ها برمی‌شمرد در ادامه می‌افزاید: هدف اصلی اینست که عقاید صحیح دینی با عمق جانشان درآمیزد واز عمق جانشان بجوشد به طوری که  از دستبرد شیطان در امان بمانند. ولی جملات ابتدایی کتاب هدیه های آسمانی که خطاب به معلمان نوشته است به جای تاکید بر عقاید به انگیزه و رفتار تاکید می کند و می نویسد: امیدواریم با تدریس  کتاب حاضر شاهد شکوفایی هرچه بیشتر انگیزه‌ها و رفتارهای دینی عزیز میهن اسلامی‌امان باشیم .  تفاوت جملات یاد شده به خوبی تفاوت بین نگرش عقیده‌گرای ابتدای انقلاب با نگرش رفتار گرای کتاب های فعلی را نشان می دهد .

نمونه دیگر این نوع نگاه در کتاب های دینی دوره های مختلف تحصیلی قابل مشاهده است.  بخش اول کتاب دین و زندگی 3 سال دوازدهم رشته ادبیات و علوم انسانی به تفکر و اندیشه اختصاص دارد. در این کتاب پس از دو درس در مورد هستی بخش و یگانه بی همتا در درس سوم به  توحید و سبک زندگی می‌پردازد.

درس فوق بازتاب زندگی در سبک زندگی را بررسی می کند .

در سه درس بعدی بخش مذکور تاثیر توحید در نوع زندگی مورد بحث قرار می‌گیرد. در هیچ یک از متون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و سند برنامه درسی ملی اشاره‌ای به حق انتخاب فرد و حق سوال و پرسش نمی‌شود . اگر هم اشاره‌ای وجود دارد، نتایج این پرسش مشخص و معین شده محسوب می گردد .

موارد بالا به خوبی نشان می‌دهد که ؛

کتب دینی از ابتدای انقلاب اسلامی به تدریج از بینش به سمت رفتار رفته‌اند و تاکید بیشتری بر رفتارهای دینی دارند.

ششم) وضعیت فعلی دینداری در ایران

 نظرسنجی‌های رسمی نشان می‎دهد که جامعه ایران مسیری متفاوت با آموزه‌های دینی آموزش و پرورش را می رود.

« موج چهارم پیمایش ارزش ها و نگرش‌های ایرانیان»  یکی از نمونه‌های مستند و علمی محسوب می‌شود که « پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات » وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مسئولیت انجام آن را بر عهده داشته است . نتایج  غیر رسمی این پیمای  نمایی از وضعیت دینداری در میان جامعه ایران را نشان می دهد.

در مورد سوال « در انجام امور مهم زندگی چقدر به خدا توکل می کنید؟ »  5 / 87 درصد پاسخگویان به میزان زیادی در امور مهم زندگی به خدا توکل می‌کنند .

در مورد سوال « خودتان را تا چه اندازه‌‌ای فردی مذهبی می دانید ؟ »  10 درصد اصلا خودشان را مذهبی نمی دانند . 12 درصد خودشان را کم مذهبی می دانند و  و 23 درصد خودشان را مذهبی متوسط می‌دانند . این پاسخ در بین افراد 15 تا 29 سال سن به ترتیبی است که 14 درصد خودشان را اصلا مذهبی نمی دانند و 31 درصد کم مذهبی می‌دانند. به این ترتیب د ر بین همه اقشار 22 درصد خودشان را اصلا مذهبی نمی‌دانند یا کم مذهبی می‌دانند و در سن 15 تا 29 سال که آموزه‌های آموزش و پرورش را گذرانده‌اند این میزان به 45 درصد می‌رسد .

در پیمایش فوق 62 درصد پاسخ دهندگان موافق منوط نکردن گزینش‌های استخدامی به عقاید دینی هستند ، 73 درصد به جدایی دین و سیاست  اعتقاد دارند و 41 درصد مخالفت خود را با لزوم حجاب اعلام کرده اند .

این آمارها نمونه‌هایی از وضعیت دینداری در جامعه ایران است و ناکامی سیاست‌های دینی آموزش و پرورش را نشان می‌دهد.

هفتم ) در جست و جوی راه سوم

 در حال حاضر سیاست گذاران و تصمیم گیران فرهنگی با این گزاره که سیاست‌های آموزش و پرورش در زمینه دینداری ناموفق بوده اند موافق نیستند و حداقل در این مورد سکوت می‌کنند. نمونه‌های عینی و ملموس  این عدم موفقیت در عرصه جامعه به خوبی مشاهده می‌شود و نتایج موج چهارم پیمایش ارزش ها و نگرش‌های ایرانیان نیز آن را به خوبی بیان می‌کند .

حضور  نیروهایی از جامعه که در طول تاریخ معاصر نیز حضور چشم گیری داشته‌اند و خواهان حذف کامل دین از عرصه آموزش هستند نیز در برابر سیاست‌های رسمی وجود دارد . با این ترتیب رابطه دین و آموزش را باید در میان دو نیروی پیشران رشد پدیده جدایی دین و سیاست که بالتبع شامل آموزش می‌شود و اصرار سیاست گذاران فرهنگی بر اجرای سیاست‌های آموزشی دید.

دکتر جلال ستاری که در کتاب کم حجم خود به عنوان « فرهنگ دولت مدار » به رابطه بین فرهنگ و سیاست در تاریخ ایران به ویژه در عصر سلجوقیان می‌پردازد به نکته مهمی اشاره می کند:

« مسئله اصلی یا اساسی ، فقط لزوم دخالت دین و در سیاست و یا برعکس ضرورت تفکیک آن دو از یکدیگر و مجادله بر سر محاسن یا معایب آن نیست . دین به معنی ایمان ، یا اعتقاد قلبی و باطنی و نه حتما ایدئولوژی که بر همه شئون زندگی فردی و اجتماعی اشراف داشته باشد ، مایه اعتلا و استکمال آدمی است و فرهنگ بی‌مایه و پشتوانه ایمان و اخلاص و اخلاق ، وسیله تخدیر و هرزه‌پروری و ترویجی مشرب اصالت بذات و کام جویی و فساد و خود سوزی و ابیقورگرایی(اپیکورگرایی) ، می‌گردد » .( 4: 104)

دوگانه موجود در مورد آموزش و دین واقعیت موجود جامعه ایران محسوب می‌شود.

راهکار سومی در مورد رابطه دین و آموزش قابل تصور است . بر پایه این راهکار باید رابطه بین دین و آموزش با در نظر گرفتن شرایط جدید جامعه مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد . 

در طول تاریخ ایران دین جایگاه مهمی در جهان زیست ایرانی داشته است . فقدان کنش ارتباطی بین سیستم آموزشی و جهان زیست مهم‌ترین عامل شکل‌گیری فضای موجود است ؛ نقطه اصلی بحران موجود را باید در عدم ارتباط بین آنچه در متون قانونی کشور از جمله بند 1 اصل 3 قانون اساسی ذکر شده است با حقوق و حق انتخاب افراد دانست . جامعه ایران بر اساس آنچه بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی عنوان می‌کنند، همچنان جامعه‌ای دینی است .

دکتر مقصود فراستخواه از جمله این متفکران است که بر این نکته داشته است که: « براساس پیمایش ها و مشاهدات مشخص شده دین در ایران همچنان بخشی از فرهنگ و جامعه است که در دل‌ها جا دارد. اما چون تداعی سیاسی دارد و با سیاست به معنای دولت حل شده ، در نتیجه در ذهن و جان برخی از طیف‌های اجتماعی نفوذ آن دچار مناقشه شده است» . (8: 10)

   دکتر بیژن عبدالکریمی در  کتاب « رهایی بخشی یا سلطه » به نقد مبانی نظام تعلیم و تربیت دینی در آموزش و پرورش ایران می‌پردازد . وی در این کتاب به عدم درک روشن دین و تجربه دینی در نظام آموزشی کشور اشاره می‌کند و بین چهار نوع اسلام تفاوت می‌گذارد:

• اسلام به معنای فرهنگ : دراین معنا اسلام به منزله امر تاریخی است که فرد و جامعه با آن مواجه می‌شوند و اسلام چیزی هست همچون سایر نهادهای اجتماعی و تاریخی که فرد و جامعه ناخواسته در آن قرار گرفته‌اند.
• اسلام به مثابه ایدئولژی: اسلام به عنوان ایدئولوژی می تواند گاه ایدئولوژی محافظه کارانه یک گروه اجتماعی  محافظه‌کار و گاه ایدئولوژی یک گروه اجتماعی انقلابی قرار گیرد .
• اسلام به مثابه یک موضوع شناساسی: یعنی اسلام در اینجا پدیده‌ای است که می خواهیم آن را مورد شناسایی قرار دهیم .
• اسلام به معنای یک امکان و یک نحوه هستی که این اسلام یک نحوه بودن و یک نحوه هستی آدمی است که بر اساس آگاهی دینی شکل گرفته است .(7: 99-107)

  نگرش فوق می تواند با جهان زیست ایرانی  هماهنگی بیشتری داشته باشد و موجب ایجاد تفاهم بین سیستم آموزشی و جهان زیست ایرانی شود .

به نظر می رسد آموزه‌های دینی نظام آموزش و پرورش تفاوتی بین اسلام‌های فوق قائل نشده است.

آموزش و پرورش ایران فاقد یک نگاه راهبردی در مورد تکثر موجود در جهان زیست ایرانی است و می‌خواهد همه دانش آموزان را به یکسان مومن و معتقد تربیت کند و محصولات یکسانی را ارائه دهد .

در هیچ یک از متون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و سند برنامه درسی ملی اشاره‌ای به حق انتخاب فرد و حق سوال و پرسش نمی‌شود . اگر هم اشاره‌ای وجود دارد، نتایج این پرسش مشخص و معین شده محسوب می گردد .

این نوع نگرش به مسئله دین و نظام آموزشی و تحولات موجود بررسی رابطه بین دین و نظام اموزشی را ضروری ساخته است. 

در حال حاضر برای همه دانش آموزان یک نوع کتاب درسی تهیه می‌شود و فرض کتب درسی آن است که دانش آموزان همه اصول دینی را پذیرفته اند و حال در صددند تا ایرادهای خود را برطرف نمایند حال آن که کتاب های دینی فوق برای جامعه متکثر امروز چاره‌ساز نیست .

سخن پایانی ؛

مسئله رابطه بین دین و آموزش در ایران مسئله مهم و اساسی است . دو سوی این مسئله یعنی آنان که نظام آموزشی را در هدف تربیت دینی می دانند و آنان که خواهان جدایی کامل دین و آموزش اند فارغ البال‌اند  و حکم خود را صریح بیان می‌دارند ولی هر دو نگرش فوق در تجریه‌های خود موفق نبوده اند. همین  است که باید به فکر راه سومی بود که هم از دین به عنوان مهم‌ترین مولفه فرهنگی  جهان زیست ایرانی پاسداری کند و هم حق انتخاب افراد را به رسمیت بشناسد .  این تفاهم می تواند به بازتولید جامعه کمک کند و منجر به بازتولید جامعه پویا و متعادل گردد .

تضاد میان سیستم آموزشی و جهان زیست ایرانی امری است که به ضرر فرهنگ و جامعه ایران بوده و آثار مخرب خود را در عرصه سیاست نشان‌ می دهد. برای گذار از شرایط موجود باید پذیرفت که با یک جامعه متکثر رو به رو‌ هستیم که نگاه‌ها و نیازهای متفاوتی در عرصه دین دارند .

نگارش کتاب‌های دینی براین اساس صورت می‌گیرد که همه دانش آموزان یکسان می‌اندیشند . این نوع نگرش یکسان نگر در تقابل با جهان زیست ایرانی است و موجب تضاد سیستم آموزش و پرورش با جهان زیست فوق می‌شود.

راه چاره پذیرش تکثر موجود در جهان زیست و تالیف کتاب‌های مختلف برای نیازهای متفاوت است.  ایمان به عنوان یک امر مهم در حفظ جامعه باید حفظ گردد ولی وظیفه آموزش و پرورش نه مومن نمودن دانش آموزان که پذیرش حق انتخاب آن‌ها و ارائه متون لازم برای آشنایی بیشتر آن ها با اسلام است. این روند باید از طریق کنش ارتباطی و شکل‌گیری یک تفاهم در عرصه عمومی انجام‌  گیرد که منجر به جامعه‌پذیری و ارتقای همبستگی ملی می‌گردد.

منابع:

1-بازرگان،مهدی، مجموعه آثار ، جلد 9، مباحث اعتقادی ، 1379، شرکت سهامی انتشار .

2- بشیریه ، حسین ، از این جا تا ناکجا ، دیباچه ای بر آسیب‌شناسی سیاسی ،نشر نی ،چ پنجم ،1403.

3- بشیریه حسین، عقل در سیاست،نشر نگاه معاصر، چ پنجم 1394.

4-ستاری، جلال،  فرهنگ دولتمدار ،کتاب پارسه، چاپ اول،1401.

• شفیعی ، محمود، جامعه شناسی سیاسی ایران مبتنی بر کنش ارتباطی ، تهران ، انتشارات دانشگاه امام صادق، چ اول،1389.
• عظیمی ، فخرالدین، هویت ایران ،انشارات آگاه ،،چاپ یکم ،1399.
• عبداالکریمی ،بیژن ،محمدی ، محمد علی ، رهایی بخشی یا سلطه ، نقدی بر مبانی نظام تعلیم و تربیت در ایران ، تهران ، نقد فرهنگ ،چ دوم،1397.
• فراستخواه، مقصود، آینده دین و مرجعیت دینی در ایران، چشم انداز ایران ،شماره 149 ،دی وبهمن 1403 .
• مناشری ، دیوید، ، ترجمه محمد حسین بادامچی و عرفان مصلح ، نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن ،تهران ، نشر سینا،1397.
• نوذری ، حسینعلی، بازخوانی هابرماس ، درآمدی بر آرا و اندیشه های یورگن هابرماس ، تهران، نشر چشمه ،چ سوم،1389.

   ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید