بی هویتی و مظلومیت پژوهش در آموزش و پرورش ؟!

یادش به خیر . سال 65 تا 69 ، به عنوان دانشجوی رشته پژوهشگری علوم اجتماعی دانشگاه تبریز مشغول تحصیل بودم . رشته ای روان ، جذاب و پر تحرک . بعدِ ترم اول ، گویی هر یک از ما نو دانش جویان ، متخصص تحقیقات شده بودیم ، لذا شروع کردیم به انتخاب موضوعات گوناگون برای بیشتر درس ها . اولین موضوع دانشجویی من ، " کارمندان کوچولو" بود ( کودکان مهد رو ) . اساتید همیشه تأکید داشتند موضوعی را انتخاب کنید که به عنوان مشکل احساس می کنید و برای تان ملموس باشد و مبهم نباشد ، اولین نوه خانواده ما مهد کودک می رفت و من کمابیش شاهد شرایط رنج آمیز دوری کودکان زیر سه سال از مادران شاغل بودم . پرسشنامه ای با چند سئوال در تک صفحه و به صورت دست نوشته ، تنظیم کردم و اولین فعالیت پژوهشی خود را آغاز کردم . و سپس برای دروس دیگر و اساتید دیگر و مجموع تحقیقات دیگر.

بدترین خاطره دوران 4 ساله تحصیل ام ، سفر من و دوست صمیمی ام به شهرستان اهر برای گرفتن اطلاعات از آموزش و پرورش بود. در سال 1366 ، جاده بین دو شهر اهر - تبریز ، زیاد مساعد سفر نبود ( اما الان 80 درصد این مسیر به صورت ایمن و اتوبان است) . با ذوق و شادمانی وصف ناپذیر به عنوان اولین تجربه سفر تنهایی مان رسیدیم به این شهر و اداره آموزش و پرورش را پرسان پرسان ، یافتیم . دقیقا نمی دانم کدام واحد ، اما با ارائه معرفی نامه جویای اطلاعاتی خاص شدیم و در پاسخ شنیدیم : خانم این اطلاعات محرمانه است و نمی توانیم در اختیار شما قرار دهیم . دست از پا درازتر و با تفتیش چرایی امر در ذهن خود و مابین خود ، به تبریز برگشتیم.

نکته جالب آن بود که ضرورتی برای وجود رشته پژوهشگری علوم اجتماعی و جذب دانشجو در این رشته در آن سال ها احساس شده بود اما پیش شرایط آن هنوز فراهم نشده بود. ما در دانشگاه تبریز فقط با یک دستگاه کامپیوتر به صورت گروهی و با همراهی استاد ، کار می کردیم و با این اعجوبه تازه تکنولوژی ، آشنا می شدیم و روش تحقیق پیمایشی Survey research method را از ایشان یاد می گرفتیم. در آن سال ها این رشته ی نوپا آنچنان کم ارزش بود که همان یک دستگاه در اتاقکی شبیه آبدارخانه ، قرار داشت. محلی کوچک و تنگ و بدون پنجره.

تا رسیدیم به سال 69- 70 که واحد تحقیقات در آموزش و پرورش استانها ، به وجود آمد و فارغ التحصیلان دیروز رشته های گوناگون از جمله علوم اجتماعی و روانشناسی و علوم تربیتی ،که در فقر و عدم دسترسی شایسته به تکنولوژی و آمار و اطلاعات ، تحصیل کرده بودند ، شادمانه به همکاری با این واحد تازه بنیان شده برخاستند و چون برای تحقیقات انجام شده ، مبلغی بودجه تعیین می شد بسیاری دیگر نیز برای انجام آن با جسارتی احمقانه ای پیش آمدند. حتی دیگران در رشته های گوناگون ، به تحصیل کردگان رشته پژوهش مجال میدان داری نمی دادند.

با توجه به تاریخ تأسیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش (RIE) وابسته به وزارت آموزش و پرورش یعنی 12/09/ 83 ، مشخص می شود که همان روالD زمان ما تا این تاریخ ادامه فعالیت داشته است.
و در نهایت ، رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش ، حجت الاسلام علی ذوعلم ، در سال 97 طی اقدامی غافلگیرانه برای کارشناسان و متخصصان امر پژوهش و تحقیق ، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش را در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ادغام کردند.
سازمان پژوهش و برنامه ‌ریزی آموزشی ، سازمانی زیر مجموعه وزارت آموزش و پرورش است که به منظور تحقیق و بررسی در مسائل کیفی آموزش و پرورش ، ارزشیابی مستمر و تنظیم برنامه‌های تحصیلی ، تألیف و تدوین کتب درسی و آماده سازی مدارس و مؤسسات آموزشی تابع وزارت آموزش و پرورش برای کاربرد وسائل و روش های نو در جهت اعتلای کیفیت آموزش و پرورش ، است.

برای آشنایی بیشتر ، نیم نگاهی به وظایف سازمان پژوهش و برنامه ریزی بعد ادغام پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش را در سازمان برنامه ریزی آموزشی می اندازیم :

وظایف سازمان پژوهش و برنامه ‌ریزی آموزشی :
1 - پژوهش در محتوای برنامه های آموزش و پرورش در دوره های مختلف تحصیلی با توجه به نیازمندی های کشور، توانایی و خصوصیات روانی دانش آموزان ، تشخیص و تعیین هدف های هر دوره تحصیلی ، تهیه و تنظیم برنامه های درسی و تعیین نسبت های مطلوب برای تحصیلات در سطوح و رشته های مختلف .
2 - مطالعه و تنظیم روش های ساده در زمینه امتحانات و ارزشیابی تحصیلی .
3 - تألیف ، تدوین ، انتشار کتب و نشریات آموزشی و کمک آموزشی برای معلمان و مربیان.
4 - تعیین و تهیه مواد و وسایل آموزشی و فهرست استاندارد تجهیزات و وسایل آموزشی با همکاری سازمان نوسازی و توسعه و تجهیز مدارس کشور و تهیه و تنظیم طرح های لازم برای نوآوری در روش ها و وسایل آموزشی و اجرای طرح های آزمایشی به منظور ارزشیابی روش ها و وسایل آموزشی .
5 - انجام دادن تحقیقات بنیادی در زمینه بهبود کیفی و کمی آموزش و پرورش .
6 - تربیت کارشناسان مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش ، اجرای برنامه های کارآموزی برای معلمان و مسئولان مدارس و مجریان مربوط ، برقرار ساختن ارتباط دائم با معلمان و متخصصان امر آموزش و پرورش و نظر خواهی از آنان و فراهم ساختن موجبات مشارکت آنان در برنامه ریزی و برنامه نویسی و ارزشیابی آموزشی .
7 - همکاری با سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران و دیگر واحدها و شوراهایی که به نحوی با وظایف سازمان ارتباط دارند.
8 - سایر مسائلی که شورای سازمان در جهت هدف های سازمان تعیین خواهد نمود. (1)

وقتی به طور دقیق و عمیق به این مجموعه وظایف ، نگریسته می شود فقط بند پنجم مربوط به حیطه مستقیم وظیفه پژوهشگاه است و هفت بند دیگر ، مواردی هستند که به طور جانبی ، پژوهشگاه قادر است ضعف ها ، تنگناها و مشکلات و معضلات موجود در هر یک را مطالعه ، بررسی و تحقیق نماید تا سیمای حقیقی هر یک معرفی و فرضیه ها بررسی و راستی آزمایی شده و در نهایت راهکار و پیشنهادات لازم و اساسی، ارائه گردند.

ظاهرا جناب ذوعلم و یا هر کس دیگری که نظر ادغام دو سازمان را تأیید نموده اند از جمله جناب بطحایی وزیر وقت آموزش و پرورش ، پژوهش را جز و تمامی وظایف دیگر آموزش و پرورش را کل فرض گرفته اند. اما پژوهش هرگز و در هیچ سازمانی و در هیچ کشوری ، جزئی از یک واحد سازمانی و یا اداری و یا حتی یک وزارتخانه محسوب نمی شود و آنانی که پژوهش را در رأس هرم خود با اقتدار مسئولیتی و بودجه ای ، مدیریت و حمایت همه جانبه می کنند دارای آموزش و پرورش برتر جهانی اند و ما اگر همچنان اندر خم کوچه های بن بست ندانم کاری با ارائه طرح های ناقص و متناقض ، گیر افتاده ایم به دلیل همان عدم شناخت اهمیت و اصالت امر پژوهش و تحقیق است. ما برای توانمندی در اجرای هر نوع تحقیقات کاربردی ، می بایست ابتدا تفکری همسوی واقعیت های موجود داشته باشیم و به دنبال ایجاد مدینه فاضله اسلامی برای این حیطه نباشیم که دانش آن را متأسفانه نداریم .

ما در واقع با این ادغام به محدود سازی و ناتوان سازی پژوهشگران واقعی که علم و تخصص و مهارت آن را تحصیل کرده اند و سال ها تجربه کاری دارند ، پرداخته ایم.
امروز نمی توان به طور منحصر به فرد گفت : این واحد زیربنای اندیشه در این سازمان است چون استقلال عمل خود را از دست داده است. پژوهش به فضایی بِکر و مساعد برای اجرا نیاز دارد و با این ولوله ساختاری و تداخل مسئولیت و وظیفه ، امری محال است. به جای بدنام کردن دنیای پاک و منزه " پژوهش " با ندانم کاری های بسیار دیروزی ها و امروزی ها، بهتر است حداقل توسط دولت و وزیر بعدی ، این ترکیب نامیمون گسسته شود و اجازه داده شود تا هر واحد در ساختاری مستقل به طور حرفه ای و با انتصابات شایسته و بایسته نیروهای متخصص قادر باشد به تجزیه و تحلیل عملکردها و کارکردها و نقاط ضعف و قوت واحدها و بخش های گوناگون در آموزش و پرورش ، انجام بپردازد.

در واقع پیکر پژوهش در آموزش و پرورش امروز با این ادغام ، دچار سردرگمی و بی هویتی و بلاتکلیفی آشکار است. حتی نیروهای اداری نیز در این ساختار جدید مبهوت و ناتوانند. اگر این ادغام برای کوچک سازی ساختار اداری انجام شده ، باید گفت که حرکت و تصمیم درستی اتخاذ نشده است. این واحد تنها دغدغه اش می بایست کنگاش و واکاوی شرایط موجود برای ارائه بهترین و ساده ترین و مطلوب ترین راهکار در هر زمینه و بخش از پیکر آموزش و پرورش باشد. در شرایط فعلی ، آنچه که بسیار ضعیف و سست بنیان احساس می شود همان نفسِ پژوهش است.

جناب ذوعلم در بخشی از گفته های خود به مناسبت روز پژوهش چنین گفته اند :
" یکی از مهمترین چالش های نظری ما در امر پژوهش در آموزش و پرورش این است که هنوز مبانی نظری تحولی ما به عنوان مفروضات و پیش فرض ها و یک پارادایم اندیشه ای در پژوهش های آموزش و پرورش ما آن چنان که باید ورود پیدا نکرده است. در حقیقت هنوز بسیاری از پژوهش ها متأسفانه بر اساس همان نگاه ها و مبانی غربی و سکولاریستی انجام می شود که یک چالش جدی ایجاد می کند ......
یک نقص فرهنگ پژوهشی داریم که غالبا پژوهش های ما در موضوعات آکادمیک و بعضا متأسفانه پژوهش های کلیشه ای و ویترینی خلاصه می شود و گاهی پژوهش ها فقط ابزاری است برای پژوهشگر که فقط ارتقا پیدا کند در حالی که پژوهش های ما باید " مدرسه محور " شود . ما پژوهش مدرسه ای نیاز داریم که بتواند کاستی ها ، چالش ها و مسائل مدرسه ما را عرصه واقعی تعلیم و تربیت است شناسایی کند و راهکارهای واقع بینانه و قابل تحقق ارائه کند ." (2)

نقد گفته های جناب ذوعلم :
* منظور حضرتعالی از مبانی نظری تحولی ما لابد سند تحول بنیادین است، پس بهتر است به چرایی این عدم ورود مبانی نظری به پژوهش های آموزش و پرورش بیندیشید. غیر از این این است که این سند پویا نیست ، قادر نیست به ایجاد تغییرات مثبت و سازنده منجر شود ، تاریخ مصرف آن گذشته است و با شرایط موجود آموزش و پرورش همخوانی ندارد ؟!

* اگر پژوهش ها بر اساس نگاه غربی انجام می شود و دیدگاه سکولاریسم را بر آنها را حاکم می بینید ، فراموش نکنید که علم پژوهش نیز همانند بسیاری از علوم دیگر متولد غرب است و زایش اندیشمندان غربی . مگر در اسلام ، عصبیتی برای دریافت علم وجود دارد ؟ پس چرا تا چین که در صدر اسلام دورترین جغرافیای شناخته شده بود برای کسب علم ، تحمل رنج سفر توصیه شده است آن هم با کمترین امکانات موجود یعنی خر و الاغ و شتر !! یا چرا اکثر شرق شناسان از اهالی همان جوامع غربی اند :
اولین اقدامات اروپاییان برای مطالعه درباره سرزمین های شرقی به خصوص شرق اسلامی به قرن های سیزدهم و چهاردهم میلادی همزمان با نهضت ترجمه متون اسلامی به زبان های اروپایی باز می گردد و افرادی چون : پروفسور مایكل باری تاریخ شناس و شرق شناس آمریكایی ، پروفسور هانرى کربن شرق شناس مشهور فرانسوى ، ریچارد بورتون شرق شناس مشهور انگلیسی و بسیاری دیگر.

* اگر پژوهش ها را کلیشه ای و ویترینی یافته اید ، دلیل آن دقیقا مشخص است ، چون ما کمتر از توان و مهارت و تخصص اهل فن استفاده می کنیم و یا به جای میدان دادن به اهالی پژوهش ، کار را به هر فردی که تحصیلات لیسانس و یا بیشتر دارد اما اهل فن نیست می سپاریم و یا بودجه این بخش همیشه در نازل ترین حد ، با عنوان باری به هر جهت تعیین شده است و یا به قدرت خلاقیت و اوج گیری تفکر محققان میدان داده نمی شود و با مشخص ساختن قالب تفکری همانندِ سند تحول ، انتظار همسویی و هم جهتی محققان با آن را دارید و یا برخورد اداری آنچنان است که گویی بودجه تعلق گرفته به یک تحقیق ، اهمیت اول را دارد و یا قبل انجام تحقیق به جای شخص محقق ، دیگران فرضیه ها را دیکته می کنند و...... پژوهش پرنده ای آزاد و رهاست نه در بند قفس با پرهای نوک بریده از ترس فرار و پرواز . پژوهش اوج پرواز برای احاطه به همه جوانب یک موضوع است. اما با محدود کردن سیطره پرواز ، طبیعی است دلتنگی و افسردگی پرنده و دوری او از هدف.

* یک پژوهشگر واقعی ، عشق و هیجان جست و جوی واقعیات و زوایای پنهان یک موضوع را دارد ، چیزهایی که به دلیل مهارت و تخصص او می تواند ببیند اما شمای رئیس و یا حتی وزیر قادر به دیدن و لمس کردن آنها نیستید.پس اگر عده ای قصد ارتقا در سایه انجام پژوهش دارند ، بدانید که آنان به درستی انتخاب نشده اند و در این خصوص بیشتر و عمیق تر بیندیشید. نقص کار در نوع سنجش و مصلحت شماست نه فرد پژوهشگر.

* چه خوب است تلفظ واژگانی که عامه پسند است و از واقعیت بسیار فاصله دارد : مدرسه محور!! مگر آموزش و سیستم ما مدرسه محور است که پژوهش ما مدرسه محور باشد ؟ تحقیق ، امری برخاسته از واقعیات موجود است جهت رسیدن به شرایط مطلوب و ایده آل. اگر این دو همسو و هم جهت و موازی نیستند ، به دلیل نبود چنان واقعیتی در جامعه ماست. اگر به سابقه تحقیقات انجام شده از سال 70 تاکنون نیم نگاهی بیندازید همه آنها موضوعاتی در حیطه مدرسه و مربوط بدان هستند و موضوعاتی واحد بیش از صدها بار در تمامی شهرها و استانها و بی خبر از یکدیگر ، به کرّات انجام شده است ، اما کو نتیجه ؟

* پژوهش عاری از تلقین یا القای پند و اندرز و آموزش اخلاقیات و آداب به افراد است . پژوهش هرگز موعظه نمی کند . پژوهش آئینه تمام نمای واقعیات است.

اگر دیروز قادر به نتیجه گیری کاربردی در امر تحقیق نبوده ایم به دلیل ضعف مهارتی و عدم استفاده از نیروهای تحصیل کرده علم پژوهش بوده است ، به دلیل انتخاب معاونان آموزشی استانها بدون تجارب عملی در این حیطه بوده است ، به دلیل بی اعتنایی به آن و آخرین اولویت قلمداد شدن از نظر وزرا و دولت و مجلس بوده است ، به دلیل پایین بودن درصد بودجه ای آن در گذشته زیر 1% و در سال 97 قبل ادغام دو سازمان حدود 3/37 % بوده است :

" در لایحه بودجه سال ۹۷ اعتباری معادل ۳۵ هزار ۹۸۴ میلیارد و ۷۰۴ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان اختصاص یافته است. و در دو بخش زیر ، میزان بودجه اختصاص یافته عبارت است از :
سازمان پژوهش و برنامه‌ ریزی آموزشی : ۱۱۵ میلیارد و ۶۹۴ میلیون و۴۰۰ هزار تومان( 4/16%)
پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش : ۹ میلیارد و ۳۷۶ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان(3/37 %) "

مشاهده می کنید بخش پژوهش ، درصد کمتری از بودجه را به خود اختصاص داده است و حتی برخی از استانها از جمله استان گلستان (4) بودجه این بخش را در سایر امور هزینه می کنند ! و شاید اکنون نیز بعد ادغام این دو سازمان ، همانند استان گلستان ، شما جناب ذوعلم ، دلیلی برای هزینه کرد در بخش پژوهش ندارید و دغدغه های دیگر این شانس را از پژوهش دریغ می نماید.

یعنی همه این موارد و بسیاری از نکات دیگر به دلیل دور ماندن از ساختار فعلی این واحد ، از دلایل عدم اجرای طرح های کاربردی تحول زاست.
به جای بدنام کردن دنیای پاک و منزه " پژوهش " با ندانم کاری های بسیار دیروزی ها و امروزی ها، بهتر است حداقل توسط دولت و وزیر بعدی ، این ترکیب نامیمون گسسته شود و اجازه داده شود تا هر واحد در ساختاری مستقل به طور حرفه ای و با انتصابات شایسته و بایسته نیروهای متخصص قادر باشد به تجزیه و تحلیل عملکردها و کارکردها و نقاط ضعف و قوت واحدها و بخش های گوناگون در آموزش و پرورش ، انجام بپردازد. پژوهش از داده های موجود تغذیه می کند تا به خلق داده های جدید و کارآمد دست یازد. پژوهش به منزله مغز موجود زنده است و از نظر فلسفی آنچه که مغز را متمایز از بقیه اندام‌ها می‌کند، ایجاد ارتباط فیزیکی بین بدن و ذهن است.

هنگام ادغام دو ماده در علم شیمی ، نیاز به دانش و مهارت هست تا خسران و ضرری عاید فرد محقق و یا فضای آزمایشگاه نشود ، حال چگونه است که شما جناب ذوعلم ، با دانش و تخصص فقه و اصول ، کلام ، الهیات و معارف اسلامی ، قصد دارید تا امر پژوهش را اسلامی و یا عملی سازید در حالی که ابزار و محتوای دانش آن غربی است ؟

با مهارت های حوزوی چون خطابه و فنون مطالعه نمی توان دنیای شگفت انگیز ، دینامیک ، رازگشا ، واقع بین ، صداقت پیشه و بی طرف محقق را پاسخ داد.

امید است آن چنان خردمندی در دولت بعدی وزیر آموزش و پرورش گردد که قدرت تشخیص سره از ناسره حیطه پژوهش را داشته باشد و گرنه امکان رهایی ما از شرایط محدود و مسدود فعلی جهت ارتقای دانش و مهارت ها ، هرگز عملی نخواهد شد.

فراموش نکنیم که دو وزارت آموزش و پرورش و آموزش عالی ، مهمترین کانال برای تربیت محققان توانمند و فراهم ساز امکانات اجرای تحقیقات کاربردی و راهگشاست. امید که به غفلت خود پایان دهیم و حتی شرایطی مطلوبت تراز قبل برای آن فراهم سازیم . آموزش بدون پژوهش در بطن آموزش رسمی کشور ، به اندازه کافی ما را به فقر در این حیطه محکوم می سازد. اجازه نداشتن دانش آموز برای پرسش و گفت و گو و اندیشه و..... از او موجودی دست و پا بسته می سازد که اگر اراده ای برای ادامه تحصیل نداشته باشد و یا علاقه ای برای پژوهش نداشته باشد ، ما هرگز محققانی در این کشور نخواهیم داشت و می بایست به واردات آن نیروها اهتمام ورزیم.

جناب ذوعلم !
شما ارتباط بین نظام آموزشی با تمامی مراتب و درجات و دغدغه های پژوهشی را با اذهان فعال و پویای محققان ، قطع نموده اید ، لذا انتظار معجزه نداشته باشید. نتایج بی اثر شدن پژوهش در آموزش و پرورش ، هر چند امروز حداقل برای همگان ، مشهود نیست اما عمق و میزان این بی توجهی ، سال های دور ، لطمات جبران ناپذیری بر جا خواهد گذاشت.
امروز برای بی هویتی و مظلومیت پژوهش در وزارت آموزش و پرورش ، باید بسیار نگران بود و مبادا در روز پژوهش با دلخوشی به معرفی چند تن از فرهنگیان و دادن جایزه ای که اصولا سنخیت و تناسبی با کار آنان ندارد ، به فریبکاری آشکار بپردازیم ، چون پژوهش حقیقتی عاری از هر نوع ظاهراندیشی است. دنیای بِکر و شفاف و وسیع پژوهش را محدود و فلج نسازیم.

1) همشهری آنلاین . آشنایی با وظایف سازمان پژوهش و برنامه ‌ریزی آموزشی .
2) گزارش صدای معلم . بخشی از گفته های حجت الاسلام والمسلمین علی ذوعلم ، رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش به مناسبت هفته پژوهش در 18 آذر 1398.
3) سایت مشرق . اعتبارات آموزش و پرورش در بودجه 97. کد خبر807562 . ۱۹ آذر ۱۳۹۶ .
4) منبع: گلستان ما.126866. ۲۵ آذر ۱۳۹۶ .

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید