بخشی از زیرنظام ها خارج از حوزه اختیار آموزش و پرورش است ؛ رابطه میان سند تحول بنیادین با برنامه درسی ملی خیلی مشخص نیست !

 برویم به بحث فلسفه تربیت رسمی و عمومی که  یک فرایند قابل تامل دارد این مجموعه که شاید آگاهی از آن نشان دهد که چرا سند ما الآن با این که در سال 1398 هستیم و تا 1404 فقط شش سال فاصله داریم و بیست سالی است که به سمت چشم انداز قدم بر داشتیم الآن 14 سال گذشته و هنوز متاسفانه در حوزه مدرسه نتوانستیم به تعبیر آقای نوید ادهم رئیس شواری عالی آموزش و پروش که سند به کف مدرسه نرسیده است. چون بحث فلسفه ضمنی و بحث فلسفه رسمی است می خواهم این فرایند را به شما نشان بدهم.

 زمانی که سند می خواست تنظیم بشود اول فلسفه تربیت نوشته شده یک بحث کاملا تئوریک ، بعد بخش دوم این مجموعه فلسفه تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران است. بخش دوم که فلسفه تربیت رسمی است خواسته از مباحث نظری صرف عبور بکند و برود به سراغ مبانی نظری  فلسفه نظام آموزشی ایران و البته از همان ابتدا گریزهایی دارد به این که نظام آموزشی فعلی ایران چه مشکلاتی دارد. مثلا مشکل سکولاریسم ، مسئله اقتباس و این که این نظام، نظامی نبوده که اسلامی باشد و دغدغه دینی بودن در آن نبوده مسئله خیلی مهمی نیست. از توضیحات مقدماتی و یا لا به لای بحث ها روی آن خیلی تمرکز شده است.

در فلسفه تربیت رسمی-عمومی مبانی آمده و اول مبانی سیاسی حقوقی روان شناختی ، جامعه شناختی و بعد تبیین چیستی و چرایی و چگونگی، تعریف تعلیم و تربیت رسمی چیست و ویژگی های آن چیست، چرا تربیت رسمی-عمومی و چگونه؟

محوریت بحث ها را اگر نگاه بکنید خیلی بر بحث انسان مثلا مبانی سیاسی تلاش می کند تا حق بحث نسبت تربیت و حکومت را مشخص بکند ، حق تربیت و این که چطور باید خانواده و دولت آن را برای انسان فراهم بکند، مبانی روانشناختی ویژگی های انسان.

از وقتی که متن را دوباره خواندم احساسم این بود که سعی کردم هر چیزی که خوب است را داخلش بگذارم. یک وجهش کمال گرایی است و یک وجهش این است که شما چیزی پیدا نمی کنید که داخل آن نباشد. سعی کردم همه چیز را لحاظ بکنم. مبانی جامع شناختی، بحث فردیت فرد، وجه اجتماعی فرد، تعامل شان و این که هر دو باید به رسمیت شناخته شود، تاثیر شبکه بیرونی بر انسان، نهاد خانواده، بحث انسجام، تمایزیافتگی ... به همه اینها توجه شده است.

 در بحث تعریف ، این که انسان باید بتواند چگونه یک هویت داشته باشد ، بتواند نیل پیدا بکند به مراتبی از حیات طیبه و مراتب را سیاست گذاران تعیین خواهند کرد. کدام مراتب برای چه مقاطع رشدی تعیین می شود. در بحث هدف تربیت رسمی باز مسئله این است که فرد بتواند موقعیت خود و دیگران را درک بکند و مدام این نسبت ها را اصلاح کند تا بتواند آماده بشود برای این که مراتبی از حیات طیبه را تحقق ببخشد تا منجر بشود به جامعه سالم.

 اگر افراد صالح بشوند در مدرسه صالح به عنوان کانون تحقق تربیت رسمی و عمومی معرفی می کند و در آنجا حاصلش می شود افراد سالمی که به درد جامعه سالم می خورد. این هدف مشترک است و هدف های ویژه ای هم دارد که تلاش کرده به آن هویت های جنسیتی، قومیتی، دینی و هر آن چه که ما به عنوان خرده فرهنگ ها می شناسیم توجه بکند.

باید توجه کرد به مسائل محلی مدرسه ای، منطقه ای و استانی یعنی سعی کرده که همه را ببیند. در چگونگی ، اصول کلی مدرسه سالم را توضیح داده است. اصول کلی را دو دسته کرده ، اصولی که در درون نهاد اتفاق می افتد و اصولی که ناظر به روابط بیرونی نهاد است و ساحت های شش گانه را توضیح داده است که ما در ادبیات درسی مان به آن ابعاد تربیت ساحت تربیتی اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، زیستی و بدنی، زیبایی شناختی هنری، اقتصادی، حرفه ای، تربیت علمی و فن آوری می گوییم.

در هر کدام از اینها رویکرد و قلمرو و اصول را توضیح داده است. عوامل صحیح و یا ارکان تربیت، دولت، خانواده، رسانه، نهادها، سازمان های غیر دولتی و ذیل هر کدام از آنها کارکردهایشان را توضیح داده است و طوری صحبت کرده که می شود سازمان های مردم نهاد و کانون هایی که بیرون از وزارت آموزش و پرورش هستند با مدارس تعامل داشته باشند و این موضوع خیلی مهمی است چون ما خودمان عملا در دانشگاه برای این تعامل به طور جدی دچار این مشکل هستیم و اگر این فرصت فراهم بشود حتی برای مدرسه سالم هم پیش بینی کرده که کانون محلی باشد و بتواند با نهادهای محلی خودش تعامل داشته باشد که الآن خیلی غیر رسمی اتفاق می افتد و باید حتما کنترل از مراتب بالا باشد.

مجموعه سعی کرده قالب الهام بخشی باشد برای اقدامات عملی ولی خود مجموعه به این نتیجه رسیده که کافی نیست و نمی تواند خیلی راهنمای عمل باشد بنابراین بخش سوم این مجموعه رهنامه است. رهنامه یا همان راهنمای عمل. دقیقا طرحواره مفهومی و نظام مندی که بتواند به اتکاء فلسفه انتخابی و دلالت های آن و استفاده از یافته های پژوهش هایی که در حوزه علوم تربیتی دارد انجام می شود یک الگوی نظری جامع بدهد و باز خصوصیات  وضعیت مطلوب این نظام را بیان بکند. بنابراین رهنامه فلسفه تربیت رسمی و عمومی روشنگر الگوی نظری موضوعند و این در مقوله ای به نام تربیت ، نه مدرسه و نه نظام آموزشی بلکه در رهنامه می آید و می خواهد این نظام آموزشی را که می خواهد منتقل بشود را تعریف می کند و این شاید مهمترین ویژگی آن است که زیرنظام های اصلی را شمرده و وظایف آنها را مشخص کرده است. زیرنظام ها مثلا زیر نظام تربیت نیروی انسانی و تامین نیروی انسانی همان تربیت معلم ، زیرنظام تامین منابع مالی، زیرنظام ساختار مدیریت.

یکی از مشکلات زیرنظام ها که آموزش و پرورش دارد این است  که زیرنظام ها برای آموزش و پروش تعریف شده ولی در واقع برخی از آن ها از حوزه اختیار آموزش و پرورش خارج است.

یک بخش چهارمی این مجموعه دارد به نام چرخش های تحول آفرین. این بهترین قسمت این مجموعه است و دلیلش این است کاری که انجام داده و بعد از این که توضیحات و کلیاتی گفته است.

در آن جا آمده است که تحولات بنیادین در نظام تربیت رسمی و عمومی شامل تغییرات هماهنگ و منظمی است که بر اساس یافته های مطالعات نظری باید تمامی عناصر ، مولفه ها و فرایندها و روابط نظام تربیت رسمی و عمومی و عملکرد ارکان و عوامل صحیح و موثر را در بر بگیرد که ارکان همان دولت ، خانواده ، رسانه و سازمان ها و غیره .. است این سلسله تغییرات منظم از آنها در اینجا تحت عنوان چرخش ها از وضع موجود به سمت وضع مطلوب نام برده می شود از سویی مبتنی بر یافته های مطالعات نظری و از دیگر سو با توجه به نتایج پژوهش های توصیفی - تحلیلی انجام شده در سند ملی آموزش و پرورش در کمیته مطالعات محیطی و مولفه های نظام آموزش و پرورش طراحی و تدوین شده است.

 بر این اساس مهمترین چرخش ها از وضع موجود به وضع مطلوب تغییر نهاد فعلی به کارکرد صرفا آموزشی به نهادی است که وظیفه و رسالت اصلی آن بستر سازی برای دستیابی نسل آینده به مرتبه قابل قبولی از آماردهی جهت تحقق حیات طیبه در تمامی ابعاد می باشد و از این به بعد اهم این چرخش ها برای این که این اتفاق بیفتد نهاد صرفا آموزشی ما نهاد پرورشی بشود که ما را به سمت حیات طیبه ببرد این چرخش ها باید اتفاق بیفتد.

 از نهاد آموزشی به نهاد فرهنگی، فرهنگ اجتماعی و مولد سرمایه انسانی، از کنترل بیرونی و ایجاد محدودیت به خویشتن خواهی یا تقوا، ارزش مداری عقلانی و مسئولیت پذیری، از انحصارانگاری در تربیت و انحصارگری در تربیت به مشارکت و مسئولیت پذیری همه عوامل، از یکسان نگری تولید انبوه به پذیرش تنوع و تکثر، از نگاه تجزیه ای و تفکیکی به نگاهی یکپارچه نگر به هویت تلفیقی انسان، از دانش آموز منفعل در کلاس درس به متولی فعال در امور تربیتی، از روش های خشک انتقاد ناپذیر به روش های خلاق و فعال گروهی، از رقابت های فردی و تنش زا  به رقابت های جمعی و تعالی بخش، از انباشت اطلاعات و حافظه محوری به کسب شایستگی و در تمام ساحت های تربیتی، از سازگاری با شرایط محیطی به هویت یابی و مقاومت در برابر شرایط نامساعد و از این به بعد برای هر کدام از زیر نظام ها هم، همین چرخش ها را توضیح داده است.

این قسمت جایی است که در آن فلسفه ضمنی لحاظ می شود. یعنی وضعیت موجود توصیف می شود و این دو قطب تایید می شود. من این دسته بندی را روی همین بخش انجام داده ام. یعنی سعی کردم ببینم که چرخش هایی که توضیح داده روی چه محورهایی قرار دارد.

در خود چرخش های تحول آفرین می بینید که بحث انسان و بحث آموزش دارای اهمیت هستند ولی باز هم مسئله اساسی برمی گردد به آن ساختار و نظام در حالی که نکته اول همین است.

فلسفه ضمنی به دست آمده از بررسی گزارش ها هم فراوانی عمده اش روی بحث قدرت مداری و بحث اجرا و حاکمیت بود.

خود سند هم در چرخش های تحول آفرین همین رویکرد را لاجرم دارد. چیزی که خیلی باید به آن توجه بشود و نیازمند تحول است همان وجه های ساختاری است ضمن این که هیچ قابل انکار نیست که همین رویکردهای حوزه ساختار با نوع نگاه به انسان پیوند می خورد ولی خود اینها در بلند مدت ، عوامل مستقل می شوند و مستقلا تاثیرگذاری دارند. در حالی که نظام به فلسفه ضمنی برمی گردد و خود چرخش های تحول آفرین نشان می دهند که این وجه اجرایی و عملی خیلی اهمیت دارد ولی وقتی که شما فرایند سند تحول و محتوای آن را بررسی می کنید می بینید که کمترین توجه به این جنبه صورت می گیرد و این یکی از عوامل بسیار مهم است که سند تحول را در این که اجرایی شود دچار چالش می کند .

بعد از این که این منتشر می شود و این سند تحول به عنوان برایند بیرون می آید جمله استقلالی بین این مجموعه و این مجموعه می توانید ملاحظه بفرمایید و استفاده از این کار خیلی دشواری است.

من کاملا درک می کنم که چرا همکاران در آموزش و پرورش از عهده برنمی آیند که سند را بتوانند محقق بکنند با همه آن محاسنی که در محتوا دارد.

رابطه میان سند تحول بنیادین با برنامه درسی ملی خیلی مشخص نیست .

 رکن اصلی کار برنامه درسی ملی در مدارس است ولی خود شورای عالی برای این که سند را به اجرا برساند تولیدات دیگری انجام داده از جمله این که خود زیرنظام ها را که در همین چرخش های تحول آفرین مانند زیرنظام راهبری و تربیتی و مدیریت، زیرنظام تربیت معلم و تامین منابع انسانی، زیرنظام تامین و تخصیص منابع مالی، زیرنظام فضا و تجهیزات و فن آوری، زیرنظام پژوهش و ارزشیابی.

ذیل خود اینها در چرخش های تحول آفرین و رهنامه در مجموعه کلی توضیحات داده .

 من گفتم که سند نتوانسته برنامه شود و همکاران شورای عالی به من گفتند که شده است و برایم آن را فرستادند و دیدم طرح یک مجموعه صد و سی، چهل صفحه ای دارد که خود این زیرنظام ها چگونه باید تغییر کند. همزمان و اخیرا هدف های مقاطع تحصیلی ؛ چون سند با تمام فرایندش صاحت ها را معرفی کرده ولی بعدا نه در سند اجرایی، ساحت ها جایی دارند و روشن نیست که کجا باید تحقق پیدا بکند و چگونه و به همین دلیل همکاران مجددا در سازمان پژوهش نشسته اند و اهداف مقاطع تحصیلی را نوشته اند و این تصویب شده است و از همه مهمتر چون از وزارت آموزش و پرورش دائم بازخواست می شود که سند را اجرا کردید یا نکردید و آنها هم به حوزه های تحت امرشان اعلام می کنند که هر چه زودتر اجرایی بکنید.

 اداره کل آموزش و پرورش شهر تهران برنامه قابل توجهی را انجام داده با یک رویکرد منطقی که 100 مدرسه داوطلب را از مناطق 22  گانه شهر تهران در مقاطع مختلف دعوت کرده و آمده اند و یک برنامه ای را اجرا کردند که هم برنامه و هم گزارش را برای ما ارسال کردند.

وقتی دنبال راه حل هایی بودیم که چه پیشنهادی به آنها بدهیم به آنجا رفتم. دیدم یکی از برنامه هایشان ترویج گفتمان اجرای سند است و آنها دائم کارهای آموزشی تشکیل دادند که مدیران از نظر فکری نزدیک به سند شوند.

خانم پروازی که مجری اصلی و طراح برنامه در اداره کل بودند ایشان توضیح دادند یافته ای که ما به دست آوردیم که ساحت ها، نزدیک ترین حوزه به مدرسه هستند و مدیران نمی دانند که به کدام بخش سند مراجعه بکنند و حیطه کار آنها نیست ولی ساحت ها امکان پذیر است و من پرسیدم ساحت ها را تبدیل به برنامه کردید ؛ گفتند نه. پیشنهادی که خود مدیران به ما داده بودند این بود که بنشینیم سند را بخوانیم و سند را درک بکنیم.

خانم باطنی نقشه تحقق راه اجرای سند را در منطقه 9 اجرا کردند یا خانمی که می گفت زمانی رئیس منطقه 6 بودم که در آنجا ما کانون هایی را تشکیل دادیم برای این که بتوانیم از سند چیزی را برای مدرسه فراهم کنیم و این امکان برای سند مهیا نشد و این مسئله خیلی مهمی است.

طولانی شدن فرایند تولید این سند آسیب هایی داشته و این که چرا این اتفاق می افتد من خدمتتان توضیح دادم ؛ همه این فرایندها طی شد بدون این که بدانیم که باز چه  باید کرد ؟

پیاده سازی و ویرایش : زهرا قاسم پور دیزجی

بخش اول

ادامه دارد