كمي روراست باشيم !

 دكتر ابراهيم طلايي*

روز سه شنبه 7 بهمن ماه، وزير آموزش و پرورش از مجلس کارت زرد دوم خود را گرفت و اصلي ترين مبناي نمايندگان مجلس، استخدام نشدن حدود 40 هزار مربي پيش دبستاني است که خود ريشه در مصوبه مجلس در سال 1391 دارد که وزارت آموزش و پرورش را مکلف به اين امر نمود. هدف از اين نوشته، ناديده گرفتن زحمات و انتظارات افرادي که مشمول اين مصوبه هستند، مطلقاً نيست بلکه بازانديشي و دوباره نگريستن به کل فرآيندي است که منجر به اين شرايط شده است. سوالاتي از اين قبيل: ما مربي هاي پيش دبستان مان را چگونه انتخاب و استخدام مي کنيم؟ در اين دوره مهم - دوره طلايي اوان کودکي - چه انتظاري از مربي داريم؟ چگونه مي شود به يک باره هزاران نفر را مربي ناميد؟ مربي و مربي گري را چه مي بينيم و چگونه فردي مربي مي شود و فردي نمي شود؟ اصلاً مگر مربي پيش دبستان مهم است؟ مگر نه اينکه جديت کار از دبستان آغاز مي شود و آنجاست که بايد مربي (يا معلم) «واجد شرايط» استخدام کرد؟
     براي پاسخ به اين سوالات، نگارنده سه پيش فرض را که «احتمالاً» در پس ذهن نمايندگان سوال کننده - و احتمالاً بسياري ديگر حتي در درون دستگاه تعليم و تربيت - است بيان و نسبت به آنها بازانديشي و بازنگري مي کند:
    1) دوره پيش دبستان به اندازه دوره هاي بالاتر مهم نيست که براي مربي اش، تدارک خاص تربيت مربي ببينيم. اين دوره، دوره مراقبتي است تا تربيتي. به عبارت ديگر مربيان، مراقباني باشند که والدين بچه ها يشان را در مرکز پيش دبستاني بگذارند و به کار پاره وقت و تمام وقت خويش بپردازند، حال ممکن است آمادگي هاي اوليه اي هم براي مدرسه در حد قلم به دست گرفتن، حفظ چند سوره، نقاشي (بخوانيد رنگ آميزي) و شمارش هم بياموزند و اين از عهده هر کسي از جمله مربيان مد نظر برمي آيد. اما پژوهش هاي عصب شناسي و شناختي شديداً و قوياً اين برداشت عوامانه را مردود مي داند و سنين تولد تا شش سالگي را دوران طلايي رشد مغز (يا دوره حساس مغز) و توانمندي هاي پايه اي همانند (کنترل هيجانات، زبان، الگوواره هاي ذهني و معنايي، ديدگاه و چارچوب هاي ارجاع شخصي...) مي داند
    (Shonkoff& Phillips،2000).

به عبارت ديگر ، ريشه اصلي برخي از ناهنجاري ها در تعاملات اجتماعي و حتي حرفه اي ما در بزرگ سالي (همانند آستانه تحمل پايين، نقدناپذيري، سخنراني غير منطقي و نامربوط، تک منبعي، نداشتن خودباوري و... ) در همين شش سال اوليه کاشته مي شود. اين مهم آن قدر کليدي است که افرادي چون پروفسورجيمز هکمن (برنده جايزه نوبل اقتصاد) با پژوهش هاي طولي (مدت دار) نشان دادند که پرسود ترين سرمايه گذاري که برگشت بين 7 تا 10 درصد دارد
    (rate on investment)، سرمايه گذاري در شش سال اول زندگي است و هرچه بالاتر رويم، برگشت آن کمتر تا جايي که سرمايه گذاري روي آموزش دانشگاهي، برگشت زير 2 درصدي دارد.
به عبارت ديگر ، در ازاي هر دلار که در شش سال اول هزينه کنيم، 7 تا 10 دلار برگشت سرمايه خواهيم داشت (براي مثال از طريق کمتر بيمار شدن در بزرگ سالي و کمتر هزينه بر دست دولت گذاشتن، کمتر مرتکب جرم و جنايت و کنش هاي غيرهنجاري شدن، توانمندي کارآفريني و وابسته نشدن به درآمدهاي دولتي و...). (Heckman،2008). به واسطه همين يافته هاست که کشورهاي پيشرو اقدام به سرمايه گذاري هاي عظيم در شش سال اول زندگي مردم شان کرده اند و برخي کشورها همچون آلمان، شرکت هاي خصوصي چون بوش را براي همکاري و سرمايه گذاري در بخش مسئوليت اجتماعي شرکت (Corporate Social Responsibility) به مدد خواسته اند (براي شناسايي بهترين افرادي که پتانسيل مربي گري دارند، براي تربيت مربي در طول شش سال، براي کيفيت بخشي به شيوه هاي مربيگري و... ). اين درحالي است که در کشور ما هم دولت و مجلس و خانواده ها، بيشترين هزينه ها را براي دوره هاي دبيرستاني و دانشگاهي مي کنند.
    2) مربي گري را مي توان با تجربه و کار در مدرسه و مرکز پيش دبستاني فراگرفت. اين پيش فرض از آن جهت است که بيشتر افراد موضوع اين مصوبه، تحصيلات آکادميک اين حوزه را ندارند و چندسالي است در مدارس و مراکز تجربه کار کسب کرده اند. در بازانديشي اين پيش فرض لازم است به جمله معروف مارگارت ساترلند (2012) اشاره شود که «نظريه بدون عمل، امري عقيم است و عمل بدون پشتوانه نظريه، خطرناک است.» چنين تصور مي شود که آموخته هاي تجربي (با اندکي خواندن کتاب ها و چاشني نظري پس از استخدام) مربي مي سازد و کودکان اين دوره سني که در هر ثانيه، مغزشان700 مسير عصبي در بين نورون ها شکل مي دهد (لالي، 1997) و چندين برابر من و شما که الان اين نوشته را مي خوانيم، مغز آنها در حال شکل دهي الگوها و مسيرهاي عصبي بين نورون هاست، را مي توان به آنها سپرد. مربي گري و معلمي را از حرفه اي گري در آورده ايم و آن را به شغل و پيشه، تنزل داده ايم.

پس نبايد انتظار داشته باشيم بچه هايي که پارسال و امسال وارد پيش دبستاني و دبستان شده اند در سال 1404 (نقطه هدف سند چشم انداز)، طور ديگري ديپلمه شوند؛ يعني بتوانند درخصوص پديده ها و مسائل اجتماعي و شخصي خود عميق بينديشند، نظم در امور داشته باشند، بر کار و هدف خويش تمرکز کنند، خود تنظيم و کارآفرين باشند (به آب باريکه کار دولتي نينديشند)، و چندين شايستگي کليدي ديگر که در سند تحول آموزش و پرورش آمده است و قرار است با تعامل با مربياني که خود ذات يافته از هستي بخش هستند، هستي بخش شوند. يعني مربياني که خود اين گونه اند.
    3) آزمون استخدامي مي تواند مربي را از نامربي جداکند. اين هم پيش فرض ديگري است که نه تنها اينجا، بلکه گريبان دانشگاه فرهنگيان و شيوه انتخاب مربيان آينده کشور را گرفته است. جالب است بدانيد در فنلاند که الان جزو کشورهاي اول جهان از منظر کيفيت آموزش و پرورش است، نرخ قبولي متقاضيان مربي گري شان، تنها 10 درصد است يعني 10درصد از افرادي که تمايل به مربي شدن دارند، پس از طي مراحل متنوع و دقيق انتخاب، موفق به پذيرش مي شوند.

اصلي ترين خوان از هفت خوان ورود به مربي گري هم خوان تحول نگرش نسبت به خود، تربيت، مربي گري، متربي، رب، کودک، رشد و بالندگي، ارتباط، شنوايي و پذيرش است. همان عناصري که معمولاً ما هنگام تدريس از آنها غافليم و با همان پيام هايي که از بچگي و گذشته مان همراه مي آوريم تدريس مي کنيم و کمتر از تخته بند پارادايم ذهني خويش رها مي شويم.

اين مجال بيش از اين گسترده نيست که باقي پيش فرض ها را بازگو و نقد کنيم اما هم نمايندگان محترم، هم متقاضيان استخدام و هم بقيه علاقه مندان را به روراست شدن به فقدان روراستي هايمان با خود و با کشور درباره شايستگي هاي مربياني که قرار است با اين گروه سني کليدي همراه شوند، دعوت مي کنم. اميد است با بصيرت علمي و راهبردي و رهايي از کوتاه مدت ديدن موضوع، براي کودکاني که دوازده سال ديگر نيروي انساني اين کشور را شکل مي دهند، تصميمي کبري بگيريم.
    
*عضو هيات علمي دانشگاه تربيت مدرس

روزنامه ایران