سنجش منزلت شغلی معلمان در مقایسه با گروه‌های شغلی جامعه

 چکیدة سخن

هدف اصلی پژوهش، سنجش منزلت شغلی معلمان در مقایسه با گروه‌های شغلی جامعه و بررسی عوامل مؤثر بر آن و ارائه راهکارهای مناسب در جهت ارتقاء منزلت شغلی معلمان می‌باشد. بررسی حاضر از نوع پیمایشی است و مراحل آن شامل مطالعه اکتشافی، تنظیم پرسشنامه، جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه تحلیل آماری می‌باشد.

جامعه آماری در این پژوهش دانش‌آموزان دختر و پسر پایه سوم دبیرستان در شهر تهران و حجم نمونه آن 600 نفر که به روش خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شده‌اند. ابزار سنجش پرسشنامه می‌باشد که روایی آن از طریق داوران تأمین شده است.

یافته‌های پژوهش حاکی از این است که اکثریت پاسخگویان نسبت به شغل معلمی نگرش مثبت داشته و منزلت شغلی معلمان در مقایسه با سایر گروه‌های شغلی جامعه منزلت متوسطی می‌باشد.

مهمترین راه‌کارهای ارائه شده جهت ارتقاء منزلت شغلی معلمان:

ـ توجه به وضعیت معیشتی معلمان و افزایش حقوق و مزایا جهت فرهنگیان

ـ فراهم نمودن امکانات مسکن معلما، اعطای وام و...

ـ فراهم نمودن شرایط معلمان از طریق برگزاری کلاس های آموزشی مطابق با دانش روز

ـ تقویت احساس احترام به استاد و معلم در جامعه

ـ اصلاح نگرش مدیران و مسئولین دولتی به امر تعلیم و تربیت به رسمیت شناخته شدن تولیدی بودن نظام آموزشی.

مقدمه

تعلیم و تربیت انسان از بدو پیدایش مورد توجه بوده اما اهمیت آن در قرون اخیر به طور فزآینده‌ای آشکار شده است. در حال حاضر، آموزش و پرورش کلید توسعه جوامع محسوب می‌شود و موفقیت و سعادت ملت‌ها به کیفیت تعلیم و تربیت آنها بستگی دارد. «بدون تردید آینده هر کشوی را می‌توان از سیمای کنونی آموزش و پرورش آن دریافت» (غلامی، 1379؛ 12)

«اهمیت تعلیم و تربیت به عوامل آن قابل تعمیم است در میان عوامل تعلیم و تربیت معلم بهترین عامل تلقی می‌شود در حقیقت هیچ کشوری نمی‌تواند از سطح معلمانش بالاتر رود». (دهقان، 1376؛ 4)

اگر بخواهیم به یک جامعه متعادل و انسانی برسیم باید معلم را مورد توجه قرار دهیم. مطلب بالا بیانگر نقش حساس معلمان در فرآیند تعلیم و تربیت است درک حساسیت این نقش و ارزش نهادن بر آن از سوی عمومی مردم جامعه، به مفهومی اشاره دارد که در جامعه‌شناسی معادل پایگاه اجتماعی است. «منزلت یا پایگاه اجتماعی، آن شأن یا مقام و موقعیتی است که برای یک فرد در جامعه قایل‌اند یا تلقی و ذهنیتی است که دیگران از آن چه شخص هست دارند» (نیک‌گهر، 1369: 17)

پایگاه اجتماعی که در بعد عینی آن همان پایگاه شغلی یا منزلت شغلی که جنبة اکتسابی دارد ارزش است که جامعه به یک شغل یا نقش می‌دهد. اگر جامعه را به یک ساختمان تشبیه کنیم و هر فرد یا گروه را در یکی از طبقات این ساختمان در نظر بگیریم، هر طبقه از این ساختمان که افراد یا گروه‌ها در آن قرار گرفته‌اند، منزلت آنها را نشان می‌دهد.

طرح مسئله

یکی از نقش‌های اساسی انسان در جامعه امروزی شغل است که با کسب پاداش‌های اقتصادی، اجتماعی و روانی نه تنها موقعیت فرد را در ساخت اجتماعی مشخص می‌سازد بلکه بر دیگر وضعیت‌های اجتماعی او تأثیر می‌گذارد. از این روست که در اکثر تحقیقات اجتماعی از شغل به عنوان شاخص وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی استفاده می‌شود. به همین دلیل است که پژوهشگران به صورت‌های گوناگون به سنجش ارزش شغل مبادرت می‌ورزند. رایج‌ترین شیوه برای اندازه‌گیری ارزش مشاغل مقوله‌بندی این مشاغل براساس منزلت آنهاست که البته این شیوه بیشتر از حد یک مقیاس اسمی تجاوز نمی‌کند و این موضوع محدودیت‌هایی را در تحلیل پیچیده‌تر آماری به خصوص در جائی که شغل متغیر وابسته است به وجود می‌آورد. از طرف دیگر مسئله تنها سنجش مشاغل نیست اگر بتوانیم مشاغل را به صورتی رتبه‌بندی کنیم که بازتابی از وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی و افکار مردم یک جامعه باشد، مقیاس این رتبه‌بندی‌ها در جوامع مختلف امکان‌پذیر می‌شود و راه برای درک بیشتر ساخت اجتماعی یک جامعه هموارتر می‌گردد. البته کوشش‌هایی برای رفع نقیصه سنجش ارزش یا منزلت مشاغل انجام گرفته است.

برای مثال اقتصاددانان مبنای رتبه‌بندی مشاغل را پاداش اقتصادی آنها گرفته‌اند تا سنجش را دقیق‌تر کنند. اگر چه این وجه از شغل از اهمیت خاصی برخوردار است و در بسیاری از موارد گرفتن شغل برای رفع حوائج زندگی است ولی این تنها بعد یک شغل نیست و ابعاد دیگر آن نیز دارای اهمیت است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت، مثلاً نفوذ، که به معنای تأثیر، تفکر و عمل یک فرد یا یک گروه بر فرد یا گروه دیگر به طور عام است. اقتدار که نفوذ محدود و مشروع در نظر گرفته می‌شود از دیگر ابعاد شغل به حساب می‌آیند. این بعد از شغل است که تحت کنترل قرار دادن رفتار دیگران را فراهم می‌آورد. همچنین داشتن مجموعه‌ای از دانائی‌ها و مهارتهای لازم برای احراز یک شغل بر دامنه نفوذ آن شغل می‌افزاید و هر چه این معرفت عام‌تر و نظام‌مند‌تر باشد امکان هدایت فعالیتهایی دیگران را عملی‌تر می‌سازد که لزوماً به درآمد اقتصادی یک شغل همبسته نیست. عده‌ای به کمیابی و غیر قابل جایگزین بودن شغل توجه داشته‌اند.

کمیابی به دارنده شغل امنیت می‌بخشد و موقعیت شغل او را ارتقاء می‌بخشد. بنابراین اگر قرار باشد که شاخصی برای رتبه‌بندی مشاغل نائل شویم، لازم است که آن را به صورت یک پدیده مرکب در نظر بگیریم که دارای ابعاد گوناگون است. از طرف دیگر، ماهیت ابعاد ذهنی یک شغل نیز حائز اهمیت است زیرا مبنای رفتار اعضاء یک جامعه نسبت به یکدیگر یا نسبت به یک موقعیت اجتماعی بستگی به نحوه ارزیابی و تفسیر آنها نسبت به دیگران و موقعیتها دارد.

پس پی‌بردن به نحوه ارزش گذاری‌ها و رتبه‌بندی مشاغل به عنوان یک موقعیت مهم اجتماعی توسط افراد یک جامعه از دید کسانی که خود در زندگی اقتصادی جامعه سهیم هستند. مهمتر این که این داوری‌ها و ارزش گذاری‌ها بازتابی است از فضای اجتماعی ـ اقتصادی که افراد در آن زندگی می‌کنند.

بنابراین، می‌تواند مبنایی برای مقایسه و مطالعه تأثیرات صنعتی شدن، شهرنشینی، ایدئولوژی‌های دینی و سیاسی بر دیدگاه مردم باشد. در این تحقیق می‌خواهیم منزل شغلی معلمان در بین سایر گروه‌های شغلی و عوامل مؤثر بر آن را بررسی نمائیم.

معلمان رکن اصلی نظام آموزشی و مجریان خط مقدم برنامه‌های مدون آموزش و پرورش می‌باشند. ژاپنی‌ها اعتقاد دارند که شایستگی نظام آموزشی به اندازه شایستگی معلمان است. بنابراین، پی بردن به جایگاه و منزلت شغلی معلمان بعنوان مولدین سرمایه‌های اصلی جامعه حائز اهمیت و بررسی است. زیرا قدر و ارزش هر شغلی در بالا بردن انگیزه صاحب آن شغل بسیار مؤثر است و همچنین بالعکس.

هدف از انجام این پژوهش:

1 ـ شناخت ارزش یا رتبه، قدر و منزلت شغلی معلمان در میان گروه‌های شغلی جامعه

2 ـ بررسی عوامل مؤثر بر منزلت شغلی معلمان

3 ـ ارائه عوامل و پیشنهادهای در جهت ارتقای منزلت شغلی معلمان

پیشینه پژوهش

مطالعه منزلت نسبی مشاغل، که به معنای قدر و قیمت یا وزن اجتماعی مشاغل در نظر مردم است و بررسی پایگاه اجتماعی اقتصادی مشاغل، که رتبه‌بندی مشاغل براساس ملاک‌های عینی مضمون در شغل است، از اقبال فزآینده‌ای برخودار بوده است. شروع این مطالعات در غرب به سالهای 1940 بر می‌گردد که نورت و هات (North and Hot) آن را پایه‌ریزی کردند. سپس به وسیله جامعه‌شناسان دیگری مانند سیگل، تریمن،‌ باس و راسی و لین ادامه پیدا کرده است. این گروه بیشتر به منزلت مشاغل بر مبنای بررسی و افکار توجه داشته‌اند. دسته دوم از پژوهشگران در تلاشند تا بر مبنای توانائی، دانائی و کسب دارائی مضمون در هر شغل به سنجش پایگاه مشاغل مبادرت ورزند. دانکن، گلدتروپ سورنسن و رایت، نمونه‌ای از این جامعه شناسانند.

به هر صورت افزایش مطالعه منزلت مشاغل درجوامع گوناگون مبنای مقایسه‌ای جهانی را فراهم کرده، که نهایتاً به صورت مقیاس بین المللی منزلت مشاغل ظاهر شده است. «مسلماً دست یابی به چنین مقیاسی بر اساس پیشرفت مشابهت منزلت مشاغل در جوامع متفاوت امکان یافته است، مشابهتی که در چهارچوب تفکیک اجتماعی، به عنوان فرآیندی از صنعتی شدن و افزایش شهرنشینی جدید و یا نفوذ غرب تفسیر شده است.» (مقدس، 1374: 12)

با وجود این تأکید شده است که وجود فرهنگ‌های متفاوت و حاکمیت ایدئولوژیکی – سیاسی متفاوت در جوامعی که حتی فرآیند صنعتی شدن را پشت‌سر گذارده‌اند (مانند چین) باعث شده است منزلت همه مشاغل مساوی با منزلت مشاغل در غرب نباشد.

بعضی از مشاغلی که بار سیاسی ایدئولوژیکی بیشتری دارند،‌ معنای متفاوتی پیدا می‌کنند. بنابراین،‌رتبه‌بندی آنها طبق قاعده‌ای جهان شمول امکان ندارد. پس نمی‌توان نظریه ترمین را به طور کل پذیرفت که رتبه‌بندی همه مشاغل از عناصر ارزشی خاص رها شده و به یک رتبه‌بندی جهان شمول رسیده است. بنابراین موضوع مورد توجه در مورد جامعه ایران این است.

در جامعه‌ای که از یک نظام بسته و خودکفای اجتماعی – اقتصادی قبل از مشروطیت به تحولات وسیعی از نظر صنعتی و شهرنشینی نائل آمد و به طور کلی ساخت اجتماعی جدیدی یافته است. مشاغل برای مردم چه معنی پیدا کرده است؟ به خصوص که بعد از انقلاب اسلامی تغییراتی به وجود آمده و ایدئولوژی اسلامی با حاکمیت سیاسی دوباره مجال بروز پیدا کرده دیدگاه هائی خاص به طور مستقیم از طرف اولیای امور نسبت به مشاغل ارائه شده است. باید دید این تغییرات چه تأثیری بر نظر مردم نسبت به مشاغل روشنفکری یا مشاغل ذهنی داشته است.

به عبارت دیگر آیا می‌توان در مورد ایران هم گفت که مشاغل مبتنی بر تحصیلات رسمی یا در اصل روشنفکری، به طور جهان شمول از ارزش بالاتری برخوردارند؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها و به دلایل شاخص سازی که به آن اشاره شد، بررسی منزلت مشاغل سودمند است، و راه را برای مطالعات وسیع‌تر باز می‌کند. (همان منبع: 14)

به رغم مطالعات فراوانی که در کشور‌های دیگر و به خصوص در غرب در زمینه منزلت مشاغل انجام پذیرفته، در ایران تحقیقات چندانی در این مورد، خصوصاً منزلت شغلی معلمان انجام نشده است که نیازمند انجام تحقیقاتی بیشتری در این زمینه است.

تحقیقات داخلی

علی‌اصغر مقدس در سال 1374 پژوهشی را تحت «عنوان سنجش منزلت مشاغل شهری در ایران» (مورد مطالعه شهر شیراز) انجام داده است که هدف وی ارائه مقیاسی برای منزلت 97 شغل انتخابی است که در آن کوشش شده است با کنترل ویژگی های جمعیتی – اجتماعی نظر دهندگان این مقیاس از حساسیت بالاتری برخوردار شود.

ویژگی های مورد کنترل عبارتند از: جنس،‌گروه سنی، گروه شغلی،‌ محقق تلاش نموده مقیاس به دست آمده را با مقیاس های دیگر مقایسه کند تا موضوع ابعاد روشنگرانه‌تری بیابد. محقق در نهایت با نظر خواهی از پاسخگویان در مورد اولویت یک شغل و بر پایه فرضیاتی که از نظریه‌ها استنتاج کرده بود سعی کرده است شاخصی برای پایگاه اجتماعی – اقتصادی همه مشاغل در جامعه شهری ایران ساخته شود تا امکان مقایسه‌های بعدی فراهم آید. پزوهش‌های مذکور در زمینه سنجش منزلت شغلی نخستین کوشش منسجم می‌باشد (مقدس، 1374: 4)

جهاد دانشگاهی دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1371 پژوهشی را با عنوان «بررسی تفصیلی منزلت اجتماعی مشاغل» در مشهد انجام داده است که در این پژوهش پایگاه شغلی را به عنوان پایگاه اکتسابی فرد در جامعه مورد سنجش قرار داده است که عمده‌ترین مقیاس‌های مورد استفاده 1- مقیاس منزلتی 2- مقیاس شبکه اجتماعی 3- مقیاس اقتصادی 4- مقیاس مبتنی بر کل پاداش‌ها که یک نمونه ده‌تایی از مشاغل مورد بررسی قرار گرفته است (جهاد دانشگاهی مشهد، 1371: 9)

تحقیقات خارجی

پرتیچارد، در سال 2003 در تحقیقی با عنوان،‌ «جایگاه معلمین در آلمان و ایرلند»، به نتایج زیر رسیده است: در این تحقیق، محقق نظرگاه معلمین را در کشورهای اروپایی که درجات صنعتی متفاوتی دارند (جمهوری آلمان و ایرلند) نسبت به نقش و وضعیت اجتماعی‌شان بررسی نموده است.

نتایج حاصل از بررسی بدین شرح است:

معلمین ایرلندی نسبت به معلمین آلمانی دریافت بهتری از وضعیت خود در جامعه دارند و از سوی دیگر معلمین ایرلندی نسبت به معلمین آلمانی ظاهراً نسبت به آلمان‌ها به وضعیت حرفه‌ای اهمیت کمتری می‌دهند و سرانجام معلمین ایرلندی اعتماد به نفس بیشتری از معلمین آلمانی در آموزش به عنوان تعالی وضعیت اجتماعی خود دارند. خلاصه چنین به نظر می‌رسد که معلمین در جمهوری فدرال آلمان در مقایسه با همکاران خود در کشورهای کمتر صنعتی، توهمات خود را درباره حرفه خودشان و نیز دربارة نحوه بهبود کارآیی و پرستیژ زمینه حرفه خود از دست داده‌اند (پرتیچارد، 2003: 11).

لی در سال 2002 در تحقیقی با عنوان «پایگاه اجتماعی در تایوان»، به نتایج زیر رسیده است:

در این تحقیق، محقق به بررسی پایگاه اجتماعی معلمان در کشور تایوان و مقایسه پایگاه اجتماعی معلمان تایوان و فعالیت کاری با دیگر معلمان در سطح بین‌المللی می‌پردازد. محقق مهارت های مختلف و شخصیت اجتماعی معلمان تایوان را با مقایسه با سایر معلمان قرار داده است و این مسئله را ناشی از عوامل متعددی نظیر روش های حکومتی دولت تایوان دانسته که ریشه در فرهنگ و سیاست و تاریخ این کشور دارد.

مطالعات فراگیر محقق پیرامون ارزش شغلی معلمی در انگلستان، استرالیا و نیوزلند نشان داده که معلمان از جنبه آموزشی که همان کمک به دانش‌آموزان جهت یادگیری و اصلاح رفتار آنان است، رضایت کامل داشته از عوامل خارجی آموزش نظیر توانایی آموزشی، پردغدغه بودن شغل معلمی،‌در آمد کم و زیاد بودن انتقاد به آموزش و پرورش و... ناراضی هستند.

بسیاری از معلمان از افزایش سال های آموزش رضایت نداشتند و فراهم نبودن امکانات مناسب شغلی را یادآور شده‌اند. اما در تایوان،‌معلمان از حرفه خود رضایت کامل دارند و بررسی‌های عمده در مناطق شهری و روستایی تایوان نشان داده که بیش از 80 درصد معلمان مدارس از شغل و حرفه خود رضایت کامل داشته و درباره حقوق و امکانات مالی خود نیز رضایت دارند. استرس شغلی کمتری داشته و همکاری و رابطه اجتماعی قوی با والدین و دانش‌آموزان دارند.

لذا، با توجه به رضایت شغلی موجود در این حرفه، عده زیادی از معلمان تمایل دارند که در حرفه آموزشی خویش باقی‌مانده و به امر تدریس بپردازند. در سطح بین‌المللی، معلمان در مقایسه با سایر مشاغل از یک پایگاه پایین برخوردار هستند و این مسأله به مخالفت با نظام، تعداد زیاد نیروی کار یا کاهش کیفیت توانایی آموزشی معلمان منجر گردیده و یک ناهمنوایی را در پایگاه اجتماعی به وجود آورده است. اما در تایوان،‌توانایی آموزشی معلمان به طور عمده در سطح بالایی قرار دارد.

روش های حکومتی تایوان بر روی معیارهای تحصیلات، ارزشیابی و تعلیم و آموزش معلمان و استخدام و نگهداری وضعیت شغلی مناسب جهت آنان و.... به طور غیر مستقیم بر پایگاه اجتماعی معلمان به کار برده که پذیرش این معیارها بر اثر سطح بالای منزلت اجتماعی،‌طبقه‌ بندی‌های شغلی و توانایی‌های آموزشی و نقش مثبت معلمان در تایوان ایجاد شده است. لذا دولت با فراهم نمودن برنامه‌های تشویقی نظیر شهریه مناسب، فراغت از تحصیل، سوبسید جهت کتاب‌ها و لباس و... قادر گردیده آموزشی را به کار گیرد که دانش‌آموزان را به معلمان تعلیم یافته آینده تبدیل سازد. محقق ریشه پایگاه اجتماعی معلمان را در تایوان تحت تأثیر عوامل مختلفی می‌داند که بدان اشاره می‌گردد:

پایگاه بالای اجتماعی معلمان تایوان ریشه در فرهنگ سنتی چین دارد. در این فرهنگ یک معلم مورد احترام دانش‌آموزان قرار داشته،‌ارزش ها و مهارت های فردی زندگی به صورت عمیق و ریشه‌ای از سوی معلمان به دانش‌آموزان انتقال می‌یابد و احترام به معلمان عمیق بوده حتی اگر روابط معلم و شاگردی یک روزه باشد. ریشه عمیق این عقاید (احترام . تکریم به معلم) ناشی از عقاید و ساختار سنتی چین می‌باشد که در آن قشر تحصیل کرده و دانشگاهی پرستیژ بالایی نسبت به سایر اقشار جامعه دارد و جهت بزرگداشت مقام معلم به صورت قانونی در مجالس متعدد از معلمان تقدیر می‌گردد.

تأثیرات برگرفته از فرهنگ ژاپنی: در دوره استعمار تایوان توسط ژاپن،‌بسیار از مهارت ها از طریق معلمان ژاپنی به تایوان انتقال یافته،‌در مقابل معلمان ژاپنی نیز مهارت های خاصی را کسب نموده‌اند.

رشد احساسات جمعی که اشکال مختلف فرهنگ سیاسی را به دنبال داشته، تایوان را به یک جامعه دموکراتیک واقعی تبدیل ساخنه است. خلاصه مطلب اینکه معلمان در حکومت تایوان از یک جایگاه قوی برخوردار بوده و به قدرت ملت کمک می‌نمایند، نقش یک رهبر را در توسعه ملی ایفا کرده و با هدایت جامعه انسانی، حکومتی صداقت پیشه را ایجاد می‌کنند. معلمان یک معیار موفقیت جهت ساخت ملت بوده و هنوز این عقیده در اذهان عامه مردم تایوان از معلمان وجود دارد:

«نسلی فعال و سخت‌کوش که در محیط اطراف خود از طریق تعلیم و تربیت دانش‌آموزان و همکاری با والدین آنان امرار معاش می‌نمایند» (لی، 2002: 8)

ورنون،‌در سال 2001 در تحقیقی با عنوان «بررسی پایگاه حرفه‌ای و احساس اجتماعی معلمان در آموزش و پرورش ابتدایی و راهنمایی استرالیا» به نتایج زیر رسیده است:

هدف عمده در این تحقیق، بررسی تصورات حرفه‌ای معلمان مقاطع ابتدایی و راهنمایی استرالیا از حرفه خودشان نسبت به سایر مشاغل است. این پژوهش یک جست و جوی شخصیتی است که به بررسی مشکلات و انتظارات شغلی معلمان می‌پردازد و سهم آموزش و پرورش را در هدایت افراد به سوی مشاغل مناسب مورد ارزیابی قرار می‌دهد. روش های مختلف به کار برده شده که از طریق آن معلمان و دیگر افراد سهیم در امر آموزش در رابطه با مشکلات روحی خود در حرفه معلمی گزارش داده‌اند. ارتباط بین گزارش‌ها و مشاهدات از یک سو و مفاهیم شغلی معلمان از سوی دیگر موضوع مورد بررسی تحقیق بوده،‌به عقاید عامه توسط این تحقیقات پاسخ داده شده است. علاوه بر آن، این مبحث شکل دهنده مراحل مختلف تحقیق پیرامون مشکلات معلمان با دیگر مشاغل مرتبط با امر آموزش و پرورش است. (ورنون، 2001: 14)

تعریف مفاهیم تحقیق

منزلت شغلی

منزلت شغلی عبارتست از قدر و ارزش یا وزن اجتماعی مشاغل در نظر افراد.

پایگاه اجتماعی مشاغل عبارتست از رتبه‌بندی مشاغل براساس ملاک‌های عینی یک شغل در همه جوامع انسانی، افراد به لحاظ حرفه، حیثیت، نفوذ،‌ قدرت،‌ عادات و علایق،‌ نژاد، جنسیت و خصایص فرهنگی گوناگون از یکدیگر متمایز می‌گردند. لذا در زندگی روزمره افراد و گروه‌‌ها به لحاظ پایگاه اجتماعی، خود به پایه‌های مختلف با کارکردهای متفاوت تقسیم می‌گردند. بسیاری از جامعه‌شناسان به این تمایز نقش‌ها و کارکردهای اجتماعی، نام تفکیک اجتماعی نهاده‌اند. به منظور توزیع افراد جامعه در موقعیت‌های اجتماعی گوناگون، رتبه‌بندی و ارزش‌گذاری موقعیت ها و یا به عبارتی رده‌بندی پایگاه بر حسب اهمیت اجتماعی آن صورت می‌پذیرد که مشاغل آن را از مزایا و آبروی خاص اجتماعی بهره‌مند می‌سازد.

«کسانی که به موقعیت های حساس و با ارزش اجتماعی یا به تعبیری منزلت شغلی بالا به لحاظ انجام وظایفی با مهارت ها و توانایی‌های استثنایی دست می‌یابند، معمولاً از امتیازات و شأن اجتماعی بالاتری نیز برخوردار می‌گردند». (ادیبی، 1354: 2).

پایگاه اجتماعی[1]

پایگاه اجتماعی عبارت است از منزلت یک فرد در یک گروه یا رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر است. براساس درجه این رتبه یا پایگاه می‌توان درجه‌ای از منزلت یا ارزش اجتماعی را برای افراد تصور کرد. هر شخصی که عضو یک گروه اجتماعی اعم از شغلی یا غیر شغلی می‌شود، در جامعه‌ای که به آن تعلق دارد مقام و منزلتی یا به اصطلاح جامعه‌شناسان پایگاهی دارد. پایگاه اجتماعی وی، مقام یا موقعیتی است که معاصران به طور عینی برایش در جامعه‌ای که زندگی می‌کند قایلند (وثوقی، 1374 : 222) «در تعریفی دیگر پایگاه اجتماعی، ارزشی است که یک گروه برای یک نقش اجتماعی قایل است به عبارت دیگر وقتی نقش اجتماعی فرد در جامعه یا گروه با نقش‌های دیگر مورد مقایسه قرار می‌گیرد و درجه اهمیت آن نقش در این مقایسه معلوم می‌شود آن نقش ارزیابی می‌شود و برحسب درجه اهمیت و منزلت آن، پایگاه و موقعیت آن معلوم می‌شود. از آنجایی که نقش اجتماعی افراد در جامعه متفاوت است مثلاً نقش یک راننده، آموزگار، دبیر، استاد دانشگاه، دهقان و پزشک با هم فرق دارد منزلت شغلی آنها نیز متفاوت است» (نیک‌گهر، 1371: 63).

در تعریفی دیگر پایگاه یا منزلت شغلی «مقام و منزلتی است که یک شخص در ساختار اجتماعی به اعتبار و ارزیابی جامعه احراز می‌کند» (همان منبع: 88)

چهارچوب نظری پژهش

برای نشان دادن اهمیت مفهوم منزلت شغلی در نظریات معاصرین و بهره‌گیری از چارچوبی مناسب، می‌بایست نخست در نظریه‌های متفکرین سیری انجام می‌پذیرفت و سپس از میان آنها، قالب تئوریک مورد لزوم انتخاب می‌گردید. با این انگیزه در مرحله اول در این بخش تئوری های چند بعدی و سلسله مراتبی قشربندی مطرح گردیدند و در مورد بنیان های گوناگون نابرابری و چگونگی ترکیب و یا تمایز آنها بحث شد.

نشانه‌های پایگاه اجتماعی را در ابتدا باید در اندیشه و بر در مورد بنیان های گوناگون برابری پی گرفت. همان طور که ذکر آن رفت، و بر بنیان های متعدد نابرابری مبتنی بر قدرت، رده‌بندی مواضع گوناگون اجتماعی بین سرمایه‌داران و کارگران روابط مبتنی بر اقتدار و تأثیر سازمان های بوروکراتیک، سلطه و یا اقتدار مشروع اشاره می‌کند. به نظر وی بنیان های گوناگون نابرابری دارای سلسله مراتبی جداگانه می‌باشند که لزوماً از یکدیگر منفک نمی‌باشند و چه بسا در جوامع امروزی دارای وابستگی نیز می‌باشند ولی همبستگی بین آنان می‌باید به کمک بررسی‌های تجربی آشکار گردد.

کارکردگرایان ساختاری، بر تقسیم کار اجتماعی و نتایج مثبت آن بر نابرابری اشاره داشته و توانایی و لیاقت و آموزش افراد را علت اصلی نابرابری های توزیعی دانسته و بر رتبه‌بندی مشاغل در جوامع تکیه می‌کنند. بنیان های چندگانه قدرت و توزیع نابرابر امتیازات مادی و پرستیژ اجتماعی را لنسکی با الهام از وبر مطرح می‌نماید. رایت با تشخیص روابط طبقاتی در ساختارهای گوناگون، به بیان موقعیت‌های متناقض با میزان‌های متفاوت دسترسی به منابع می‌پردازد و بدین ترتیب با وجود تعهد به مارکس به عناصر رتبه‌بندی[2] نیز توجه می‌نماید. گلدتورپ با استفاده از عناصر اساسی تحلیل طبقاتی وبر یعنی دارایی مالکیت و ثروت، تحصیلات و مهارت ها، به طرح نقشه طبقاتی خود می‌پردازد. در این طرح وی مشاغل را برحسب انواع روابط استخدامی، فرصت‌های اقتصادی گوناگون و کارکرد و منزلت آنها ترکیب و طبقه‌بندی می‌نماید. پارکین درصدد است که بین قشربندی مبتنی بر طبقات اجتماعی و سایر بنیانهای نابرابری مثل مدارک تحصیلی، نژاد، جنسیت و سایر ویژگی‌های انسانی رابطه‌ای برقرار کند. از نظر وی مالکیت دارایی و مدارک تحصیلی افراد را از جایگاه ویژه‌ای در جامعه برخوردار می‌سازد که خود سبب انحصار وضعیت آنان و دفع دیگران می‌گردد. کارگران فاقد این منابع تنها از روش غصب بهره‌مند می‌گردند و دراین میان گروه‌های میانی با برخورداری از مقادیر مختلفی از منابع گوناگون دارای درجات متفاوتی از قدرت دفع و غصب می‌شوند.

گیدنز از ظرفیت‌های اقتصادی ـ دارایی تحصیلات، نیروی کار و شرایط اجتماعی مثل نحوه تقسیم کار و روابط مبتنی بر اقتدار و گروه‌بندی‌های توزیعی و یا همان سبک‌های زندگی و عادات مصرفی و محل سکونت و نحوه‌های مختلف ترکیب آنها که از ساخت‌یابی دائمی طبقات جلوگیری به عمل می‌آورند، صحبت می‌کند و انگل و چلبی بر این مجموعه عوامل دیگری را نیز می‌افزایند. تمامی این نظریات در نهایت به دو طبقه کاملاً بالا (ممتاز) و محروم و طبقات متعدد و نامتجانس میانی با میزان های متفاوت دسترسی به منابع ارزشمند جامعه و در نتیجه مواضع و یا موقعیت‌های گوناگون اجتماعی اشاره دارند که این وضعیت‌های گوناگون خود به جهت‌گیری‌های رفتاری متفاوتی در رویکرد‌های گوناگون منجر می‌گردد.

بدین ترتیب بحث منزلت شغلی به وضوح در تئوری های کارکردگریان ساختاری و تحلیل طبقاتی گلدتورپ بیان گردیده است آنها معتقدند هر چه عوامل مختلف درآمد، امنیت شغلی، مهارت و تخصص در یک شغل بالاتر باشد آن شغل از منزلت و پرستیژ بالاتری برخوردار است و بالعکس.

بنابراین در تبیین منزلت شغلی معلمان با تأکید بر تئوری گلدتورپ می‌توان سهم عوامل یا ملاک‌های عینی یک شغل را مورد سنجش قرار دارد هر چه قدر نمره به دست آمده این ملاک‌ها در سطح بالاتری باشد منزلت شغلی معلمان در سطح بالاتری قرار دارد. اگر نمره بدست آمده در سطح پائینی باشد منزلت شغلی معلمان در سطح پائینی قرار دارد.

سئوالات پژوهش

1. میزان منزلت شغلی معلمان در مقایسه با سایر گروه‌های شغلی جامعه در چه مرتبه‌ای قرار دارد؟

2. چه عواملی بر منزلت شغلی معلمان مؤثر است؟‍

3. چه پیشنهادها و راه کارهایی را می‌توان برای بالا بردن منزلت شغلی ارائه داد؟

روش پژوهش

تحقیق حاضر از نوع پیمایشی است که با روش جمع‌آوری اطلاعات در قالب پرسشنامه صورت گرفته است.

جامعه آماری، نمونه، روش نمونه‌‌گیری

جامعه آماری درا ین پژوهش تمامی دانش آموزان پایه سوم متوسطه شاغل به تحصیل در سال 85 ـ 1384 در سطح شهر تهران که تعداد آنان برابر با آمار نامه سال 1384 آموزش و پرورش 128405 بوده است از این میان 600 نفر به عنوان نمونه معرف با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شده‌اند. در روش نمونه‌گیری مذکور از نواحی شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز تهران مناطق 1، 18، 9، 5، 13، 6 انتخاب شده‌اند که از این مناطق هر کدام یک دبیرستان پسرانه و یک دبیرستان دخترانه انتخاب و تناسب رشته‌ای نیز در نمونه محاسبه شده است.

نتایج

بنا به یافته‌ها، پاسخگویان گروه‌های شغلی را به شرح زیر از لحاظ منزلت شغلی رتبه‌بندی نموده‌اند، گروه مهندسین با میانگین نمره 82 / 6 رتبه 1، گروه پزشکان متخصص با میانگین 67 / 6  رتبه 2، گروه اساتید دانشگاه با میانگین 36 / 6  رتبه 3، گروه ورزشکاران حرفه‌ای با میانگین 25 / 6  رتبه 4، گروه بازیگران و خوانندگان با میانگین 78 / 5 رتبه 5، گروه پزشکان عمومی و پیراپزشکان با میانگین   77 / 5 رتبه 6، گروه هنرمندان و نویسندگان با میانگین 76 / 5  رتبه 7، گروه مدیران عالی رتبه بخش خصوصی با میانگین 54 / 5  رتبه 8، گروه تجار با میانگین 47 / 5  رتبه 9، گروه کارگران فنی با میانگین 46 / 5   رتبه 10، گروه معلمان و فرهنگیان با میانگین 30 / 5   رتبه 11، گروه کارمندان عادی با میانگین 05 / 5 رتبه 12، گروه کشاورزان و دامپروران با میانگین04 / 5 رتبه 13، گروه صاحبان صنایع با میانگین 88 / 4  رتبه 14، گروه کارگران ساده با میانگین 75 / 4 رتبه 15، گروه مدیران عالی رتبه بخش دولتی با میانگین 41 / 4  رتبه 16 منزلت منزلت شغلی را کسب نموده‌اند.

(چنین رتبه‌ای با توجه به شاخص‌های تحقیق بعید می‌نماید). بنابراین چنانچه مشاهده می‌شود گروه معلمان از منزلت متوسطی برخوردار می‌باشند.

جدول شماره 1: نتایج آزمون میانگین و رتبه‌بندی گروه‌های شغلی در جامعه

برای بررسی رابطه بین عوامل چهارده‌گانه و منزلت شغلی معلمان رابطه همبستگی (اسپیرمن) انجام شد که نتایج آن به شرح ذیل است.

جدول شماره 2: همبستگی اسپیرمن منزلت شغلی و عوامل چهارده‌گانه

نتایج گویای آن است که بین عامل‌های میزان درآمد، داشتن منزل مسکونی،‌ داشتن ماشین شخصی، داشتن پس انداز ماهیانه، ارائه خدمت اجتماعی، باورهای دینی،‌ مهارت و توانایی،‌ میزان تحصیلات، بروز بودن دانش و آگاهی، بُعد اخلاقی و انسانی رابطه معنی‌داری با منزلت شغلی معلمان وجود دارد و بین عامل‌های ارزش‌های اجتماعی، تعداد شاغلین، امنیت شغلی، و ظاهر آراسته رابطه معنی‌داری با منزلت شغلی وجود ندارد.

راه‌کارها و پیشنهادها:

پیشنهادهای مبتنی بر یافته‌های تحقیق:

ـ توجه به وضعیت معیشتی معلمان و افزایش حقوق و مزایای معلمان و فرهنگیان

ـ فراهم نمودن امکانات مسکن معلمان، اعطای وام و...

ـ ایجاد امکانات رفاهی تفریحی مناسب جهت معلمان

ـ ارتقاء ‌سطح دانش معلمین از طریق برگزاری کلاس های آموزشی مطابق با دانش روز

ـ فراهم نمودن بستر لازم جهت ادامه تحصیل معلمان

ـ تقویت احساس احترام به استاد و معلم در جامعه

ـ تجلیل از شغل معلمی و برگزاری مراسم قدردانی از معلم نمونه

ـ ایجاد انگیزه در معلمان از طریق ارتقاء سطح آگاهی معلمان و بها بخشیدن به شغل معلمی

پیشنهادها مبتنی بر یافته‌های جانبی تحقیق

با توجه به منزلت شغلی معلمان در جامعه که منزلت متوسط رو به پایین می‌باشد پیشنهاد می‌گردد اقدامات لازم جهت بالا بردن منزلت شغلی معلمان به عمل آید که این اقدامات به شرح ذیل می‌باشد.

ـ ایجاد انجمن و تشکیلات صنفی جهت حمایت از حقوق معلمان و رفع مشکلات شغلی آنان

ـ ایجاد روحیه تحقیق و پژوهش در معلمان و شرکت دادن آنان در پروژه‌های مختلف آموزش و پرورش

ـ مهیا نمودن شرایط لازم جهت مشارکت همه جانبه معلمان در تصمیم‌گیری‌های آموزشی و تدوین برنامه‌های علمی.

ـ ارزشیابی مستمر از فعالیت معلمان و ارتقای آنان براساس نتایج ارزشیابی و انتصاب در سمت‌های بالاتر در آموزش و پرورش.

ـ اصلاح نگرش مدیران و مسئولین دولتی به امر تعلیم و تربیت به رسمیت شناخته شدن تولیدی بودن نظام آموزشی.

منابع فارسی:

1 ـ ادیبی، حسین، 1354، جامعه‌شناسی طبقات اجتماعی، تهران، انتشارات دانشکده علوم اجتماعی و تعاون.

2 ـ جهاد دانشگاهی دانشگاه فردوسی مشهد،‌1371، بررسی تفصیلی منزلت اجتماعی مشاغل در مشهد، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.

3 ـ‌ دهقان،‌ داریوش، 1376، گزارش همایش بین الملل بانکوک، تهران،‌انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، شماره 9.

4 ـ‌ غلامی، هاشم،‌1379، وضع کنونی آموزش و پرورش و سیمای آینده، انتشارات اطلاعات، دوشنبه 12 اردیبهشت 1379.

5 ـ‌ لی،‌جان، 1380، پایگاه اجتماعی معلمان در تایوان،‌ ترجمه کیومرث احمدی، تهران انتشارات نشر نی.

6 ـ مقدس، علی‌اصغر،‌1374. سنجش منزلت مشاغل در شهر شیراز، ‌شیراز، انتشارات دانشگاه شیراز

7 ـ نیک گهر، عبدالحسین، 1371،‌ مبانی جامعه‌شناسی، تهران، انتشارات رایزان

8 ـ ‌وثوقی، منصور، 1374، مبانی جامعه‌شناسی، تهران، انتشارات خردمند

9 ـ‌ ورنون، جوزف، 1379، بررسی پایگاه حرفه‌ای و احساس اجتماعی معلمان در آموزش و پرورش، ترجمه رضا محمدی، تهران، انتشارات سازمان پژوهش

10 ـ وبر، ماکس، 1374، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری و دیگران،‌ تهران انتشارات مولی

[1] . Socil Status

[2] . Gradational

مجله راستان - سنجش منزلت شغلی معلمان در مقایسه با گروه‌های
منبع : مجله راستان

مجله راستان - سنجش منزلت شغلی معلمان در مقایسه با گروه‌های