خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. آب، این مایع حیات زا و حیات آفرین، مظهر پاکی و سرسبزی و زیبایی است که حیات در آن آغازیده است و با وجودِ آن، استمرار دارد. در اکثر مناطق جهان، دسترسی به آب شیرین، چونان آب خوردن است. ولی متأسفانه در منطقه خاورمیانه که مهدِ تمدن‌های بشری است، به مسئله‌ای پیچیده و بغرنج تبدیل شده است و آب، حکم طلا را دارد. شاید بالاتر از طلا. حکم، زندگی را دارد.
متأسفانه، در سنوات اخیر تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی که همراه با کم‌بارشی و کاهش شدید نزولات آسمانی بوده است، در کنار عواملی دیگری همچون افزایش جمعیت و سوءمدیریت مصرف، کمبود آب و شاید بی‌آبی بیشتر رخ نمایانده است. هجوم مداوم ریزگردها و خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها، پیش‌قراولان این لشکر شوم (خشکسالی و کم‌آبی) هستند که حیات را در خاورمیانه تهدید می‌نماید. بعد از شومیِ نفت که از قرن گذشته دامن گیر ملل مظلوم منطقة خاورمیانه شده است و جز جنگ و بدبختی و کشتار به همراه نداشته است ؛ اکنون، امپریالیسم بر طبل جنگِ آب می‌کوبد و هر روز صدای آن را نزدیک تر می‌نوازد. تا شنوندگان و دولتمردان درخودمانده و بی‌کفایت منطقه چه تعبیر و تفسیر کنند! با صیاد همراه باشند. یا به همراهِ همدیگر و در کنار هم این مسئلة حیاتی را عامل صلح و برادری و توسعه نمایند و حق همسایگی را پاس بدارند.
بنابراین به نظر می‌رسد وضعیت متفاوت منابع نفت و آب در کشورهای منطقة خاورمیانه، در کنار اختلافات قومی و مذهبی و دسیسه‌های دول اروپایی و آمریکا، باعث تشدید اختلافات سیاسی و جنگ و خونریزی شده است. با وجود اینکه، اکثریت مردم منطقه خاورمیانه مسلمان هستند و بیشتر آنها از فرهنگ و تمدن کهن ایرانی یا عربی برخوردار هستند؛ بنابراین، کشورهای منطقه باید یک تصمیم حیاتی بگیرند تا فاصله بین میزان تقاضا و عرضه منابع آب را کاهش دهند و علاوه بر اتخاذ سیاست‌ها و اقداماتِ مطلوب در جهت کاهش هدررفت آب و مصرف بهینه، در عرصه خارجی نیز به سمت همکاری و همیاری برای حفظ محیط‌زیست بروند.
در این نوشتار، به تبیین پارادایم صلح آب به جای جنگ آب می‌پردازم و امیدوارم دشواریِ حلِ مسئله آب در خاورمیانه، باعث همبستگی بیشتر بین ملت‌ها و دولت‌های منطقه و برقراری تجارت و رونق اقتصادی شود. نه، باعث جنگ اقتصادی و سیاسی و یا جنگ نظامی.
جنگ‌های آبی و منابع آب در خاورمیانه
خاوَرِمیانه یک منطقه جغرافیایی در غرب آسیا و ناحیه آفرو_اوراسیا است که از تنگه باب‌المندب در جنوب غربی تا تنگه داردانل در شمال غربی و از شرق تا رشته‌کوه‌های هیمالیا و بندر کراچی امتداد دارد. بر اساس گزارش میدل ایست، جمعیت خاورمیانه در سال 2022 در حدود نیم میلیارد نفر است که کشورهای مصر، ایران و ترکیه پرجمعیت‌ترین آنها هستند.
خاورمیانه دارای تاریخی بسیار کهن و غنی است. این منطقه از نخستین سکونت گاه‌های بشر است. بسیاری از باورها و آیین‌های جهان از این منطقه برخاسته‌اند. نخستین یافته‌های آدمی در این منطقه بوده است. خاورمیانه، محل نخستین برخورد انسان هوشمند و انسان نئاندرتال بعد از خروج از آفریقا بوده است. نخستین قانون جهان، نیز در این منطقه نوشته شده است.
خاورمیانه منطقه‌ای بسیار مهم و استراتژیک از نظر جغرافیایی و منابع انرژی است. در حدود 60 درصد از منابع نفت و 50 درصد منابع گاز جهان در این منطقه قرار دارد. بر اساس گزارش‌های اپک (OPEC)، سهم کشورهای خاورمیانه از صادرات نفتِ جهان در حدود 25 میلیون بشکه (50 درصد) در روز است. با توجه به میانگین قیمت هر بشکه نفت در سال 2021 که 77 دلار بوده است، درآمد تقریبی حاصل از فروش این مادة به‌ظاهر ارزشمند در سال گذشتة میلادی در حدود 700 میلیارد دلار بوده است. اگر، فقط درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز را در منطقه خاورمیانه در یک‌صد سال اخیر محاسبه کنیم و شرایط اقتصادی و سطح زندگی مردمان مظلوم این منطقه را با کشورهای بدون نفت و گاز مقایسه نماییم، انگشت حیرت به دهان مانده و چه‌بسا از فرط غصه، دق نماییم!
خاورمیانه از هنگام کشف و استخراج نفت، کانون توجه و زورآزمائی قدرت‌های جهانی بوده است. کودتاهای نظامیِ مداوم و جنگ و درگیری‌های خونین در خاورمیانه، به‌خاطر نفت و گاز است. ولی، به نام دموکراسی و سلاح‌های هسته‌ای و کشتارجمعی! زمانی بریتانیا خود را مالک و صاحبِ خاورمیانه می‌دانست و اکنون خاورمیانه، عروس هزار داماد است و البته عمو سام حرفِ آخر را می‌زند و اکنون جنگ آب:
اکثر مناطق خاورمیانه دارای اقلیمی گرم و خشک هستند. اما، وجود چند رود بزرگ و مهم از جمله رودهای نیل، دجله، فرات و کارون به کشاورزی و آبادانی و تمدن سازی در این منطقه کمک کرده‌اند. از حدود سه دهه ی قبل، پارادایمِ جنگ آب در خاورمیانه مطرح شده است. با جست و جوی کلیدواژه های "جنگ آب" در اینترنت، به نوشته های زیادی دسترسی خواهیم داشت. بنابراین به نظر می رسد، عمده ی نویسندگان و پژوهشگران در حوزه آب، یگانه راه موجود در حل مسئله کم آبی را جنگ و درگیری اقتصادی و نظامی در منطقه می دانند. همان قانون جنگل! در نقطه مقابل، با جست و جوی کلید واژه های "صلحِ آب یا صلح آبی" نوشته های به مراتب کمتری به فارسی یافت می شوند. البته، تعداد نسبی نوشته ها و کتب انگلیسی در هر دو زمینه بیشتر می باشند. در سال های اخیر دو کارگروه سازگاری با کم آبی و خانه آب ایران فعالیت های آموزشی و پژوهشی را در این زمینه شروع کرده اند. ولی، به نظر می رسد اکثر کشورهای منطقه به صورت چراغ خاموش در حال افزایش میزان استفاده خود از منابع آبی مشترک هستند. بدون توجه به اثرات زیست محیطی و فاجعه هایی که برای همسایگان به بار می آورند. فعالیت های سد سازی ترکیه در این زمینه بسیار وسیع و مخرب برای کشورهای منطقه است. غافل از این که در صورت وقوع بحران در کشورهای همسایه، آنها نیز از گزندِ آسیب مصون نیستند.
درحالی که، اغلب تصور می‌شود مسائل مربوط به آب، بایستی باعث تفرقه و منشأ احتمالی جنگ و درگیری منطقه‌ای باشد. ولی، دیدگاه متفاوت دیگری نیز مبتنی بر صلح و ثبات منطقه‌ای و انسان‌دوستی وجود دارد که کمتر مورد توجه پژوهشگران و سیاستمداران قرار گرفته است. آب همان‌طور که به طبیعت، زندگی می‌بخشد؛ می‌تواند ملت‌ها را به هم پیوند دهد؛ بنابراین، تخصیص و تقسیم عادلانه آب می‌تواند به‌عنوان کاتالیزور (کنش یار یا آسان گر) صلح و ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی مطرح شود. آب می‌تواند کاتالیزگری برای همکاری، تعاملات صلح‌آمیز، ثبات منطقه‌ای و پایداری زیست‌محیطی در سیاره زمین باشد. در صورتی که، حق حیات و استفاده از آب را هر انسانی، برای طبیعت و انسان‌های دیگر قائل باشد. خاورمیانه، محل نخستین برخورد انسان هوشمند و انسان نئاندرتال بعد از خروج از آفریقا بوده است. نخستین قانون جهان، نیز در این منطقه نوشته شده است.
اصطلاح «جنگ‌های آبی» به درگیری بر سر حقوق بهره‌برداری اقتصادی از آب - چه از طریق حمایت از ماهیگیری یا استفاده از منابع زیر دریا یا دسترسی به آب شیرین برای شرب، صنعتی و کشاورزی - می‌دانند. جنگ‌های آبی اصطلاحی است که برای تشخیص مشکلاتی که مردم، در مورد منابع آب با آن مواجه هستند، استفاده می‌شود. علاوه بر این، درگیری‌هایی را که کشورها، دولت‌ها یا گروه‌ها در مورد کمبود آب دارند، توصیف می‌کند. جنگ آب، به‌عنوان یک مفهوم، ممکن است با ساختار متعارفِ جنگ همخوانی نداشته باشد. به‌ویژه برای کسانی که جنگ را با نبردِ تانک‌ها، هواپیماهای جنگی و حملة زیردریایی‌ها شبیه‌سازی می‌کنند. بااین‌حال، ارتش‌ها لزوماً مجبور نیستند برای تصرف یا دفاع از منابع آبی به نبرد بروند. جنگ‌های آبی - به معنای سیاسی، دیپلماتیک یا اقتصادی - در حال حاضر بین همسایگان در بسیاری از نقاط جهان در جریان است. این شرایط، چرخه‌های اتهامات تلخ را دامن می‌زند، چالش‌های آبی را تشدید می‌کند و بی‌اعتمادی بین دولت‌ها و ملت‌ها را تقویت می‌کند؛ بنابراین، مانع همکاری و یکپارچگی گسترده‌تر منطقه‌ای می‌شود. در صورت ادامه روند جاری، بیم آن می‌رود که جنگ‌های آبی، به درگیری‌های مسلحانه تبدیل شود یا تولید غذا و انرژی را محدودتر کند.
با توجه به وضعیت بغرنج منابع آب در اکثر کشورهای خاورمیانه، تضادهای سیاسی و کشمکش قدرت‌های منطقه‌ای، در کنار سیاست‌های امپریالیستیِ قدرت‌های جهانی که "اختلاف بینداز و حکومت کن" این مسئله روزبه‌روز حادتر شده است. مسئله‌ای که در برخی کشورهای همسایه نیز وجود دارد. آیا وقت آن نرسیده است که این مسئله مهم و حیاتی را با انگشت تدبیر و مصلحت‌اندیشی حل کنیم؟ تصویر زیر وضعیت منابع آب شیرین در خاورمیانه را نشان می‌دهد.
طرح مسئلة کم‌آبی در خاورمیانه
در منطقه خاورمیانه دو مایع استراتژیک و حیاتی وجود دارند: نفت و آب. ولی، یک واقعیت نگران‌کننده این است که قیمت خرده‌فروشی آبِ بطری در حال حاضر بالاتر از قیمتِ بین‌المللی نفت خام است. اما برخلاف نفت، آب هیچ جایگزینی ندارد. خاورمیانه، سهم عمده‌ای از منابع انرژی، به‌ویژه نفت و گاز، جهان را در قلب خود جای داده است. با وجود اینکه بیش از یک صدسال از کشف نفت در خاورمیانه می‌گذرد، ولی اکثر کشورهای منطقه هنوز در فقر و بدبختی دست‌وپا می‌زنند. بررسی شاخصهای توسعه نشان می‌دهد که هیچ یک از کشورهای خاورمیانه در میان کشورهای توسعه‌یافته جای نمی‌گیرند. هرچند توسعه و توسعه‌یافتگی به عوامل بسیاری بستگی دارد. ولی منابع مالی حاصل از فروش نفت در یک صدسال گذشته می‌توانست به روند توسعه‌یافتگی کشورهای خاورمیانه سرعت ببخشد.
به نظر می‌رسد، دولت‌های ناکارآمد و وابسته، جنگ‌های طولانی منطقه‌ای و اختلافات عمیق سیاسی بین کشورهای منطقه که ناشی از سیاست‌های قدرت‌های جهانی (سیاست‌های استعماری نوین) برای تاراج ثروت‌های خدادادی منطقه است، روند توسعه‌یافتگی را فلج نموده است.
نفت در بیش از صدسال گذشته عامل بدبختی و عقب‌ماندگی و جنگ و برادرکشی در برخی مناطق خاورمیانه بوده است و البته بخش مهمی از موتور توسعه اقتصادی دول اروپایی و امریکا با سود حاصل از استخراج و فروش نفت خاورمیانه تأمین شده است. بر اساس آمار منتشر شده، سود انگلستان از استخراج و فروش نفت ایران تا زمان ملی شدن صنعت نفت در دولت ملی دکتر محمد مصدق، بالغ بر میلیاردها پوند بوده است. کارتل‌های بزرگ نفتی هنوز هم در حال مکیدنِ خون خاورمیانه هستند!
وضعیت منابع آبی منطقه خاورمیانه به شکلی متفاوت از منابع انرژی است. اگر به نقشه منطقه نگاه کنیم کشورهایی از قبیل ترکیه، افغانستان و پاکستان از منابع نسبتاً گسترده آب شیرین برخوردار هستند. ترکیه (هرچند دوست دارد اروپائی باشد)، به مدد مناطق کوهستانی پربارش و رودهای خروشان تعداد زیادی سد بنا کرده است و البته هدف آنها ذخیره آب برای روز مبادا نیست! بلکه، فشار سیاسی بر ایران و سوریه و عراق است. شاید به طمع نفت و گاز ارزان! آیا، چنین حقی دارند؟
بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد، ترکیه دست‌کم ۱۰ پروژه مختلف آبی را در دست اجرا دارد تا به‌موجب آنها مسیر ورود آب به پایین دست را مسدود کند. به جز گاپ و پروژههای آناتولی مرکزی، ... پروژههای دیگری نیز باهدف برتری هیدروپلیتیکی بر کشورهای پایین‌‌‌دست و تبدیل‌شدن به هیدروهژمون منطقه آنها را اجرایی کرده یا در دست اجرا دارد. حتی افغانستان در سال‌های اخیر، سعیِ تمام نموده است که شرقِ ایران را بخشکاند. در حالی که چندین میلیون افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند. ایران و کشورهای همسایه آن حوضه های آبریز فرامرزی مشترک بسیاری دارند، مانند: حوضه آبریز رودخانه فرامرزی ارس (بین ایران، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان)، اترک (بین ایران و ترکمنستان)، اروند (شط‌العرب، بین ایران و عراق)، هیرمند و هریرود (بین ایران و افغانستان) و سایر رودخانه های مرزی مشترک.
کشور ما نیز از کمبود آب و بی‌آبی به لبه بحران رسیده است. حال و روز دریاچه‌های ارومیه و هامون و خشکی رودخانه ها و ریزگردهای دائمی مبین این بحران هستند. محیط‌زیست و کشاورزی عراق و سوریه نیز از خشکسالی و فشرده شدن گلوی دجله و فرات در ترکیه با بحران جدی مواجه شده است. کشورهای اردن و مصر نیز مشکل جدی در تأمین آب دارند. سایر کشورهای عربی نیز حال و روز خوشی ندارند. ولی به مدد پول نفت و شیرین‌سازی آب روزگار می‌گذرانند. کوتاه سخن اینکه، کشورهای نفت‌خیز خاورمیانه، با بحران جدی آب مواجه شده‌اند و برخی از کشورهای منطقه که منابع آبی گسترده دارند، نیاز روزافزونی به سوخت‌های فسیلی، به‌ویژه نفت، دارند.
با وجود قوانین بین المللی در زمینه رودخانه های مرزی و منابع آبی مشترک بین کشورها، آیا می توان در زمان بحران آبی، کشورِ همسایه را از حق طبیعی خود محروم کرد؟ آیا ترکیه یا افغانستان می توانند ادعا کنند که نزولات جوی و رودخانه هایی که در این کشورها جاریست، فقط متعلق به آنهاست؟ زمانی که اشرف غنی هنوز رئیس دولت افغانستان بود، خطاب به ایران می گفت: نفت بدهید، تا آب بدهیم. گویا، این درخواستی جدی از جانب افغانستان و شاید ترکیه است. شاید زمان بازنگری در قوانین بین المللی و منطقه ای آب است. و شاید زمان تهاتر نفت با آب!
یک راه حل پیشنهادی برای حل مسئلة کم‌آبی در خاورمیانه
معمولاً مسائل سیاسی را با روش‌های سیاسی حل می‌نمایند که خود علمی پیچیده و گسترده است. گاهی، مسائل بزرگ نیز با روش‌های بسیار ساده حل می‌شوند. ولی، مسئله آب، به قول دکتر فاضلی، مسئله‌ای میان بخشی و بسیار پیچیده‌تر است. البته من نه سیاستمدارم و نه متخصص امور آب. ولی، درباره اهمیت آب و مشکلات ناشی از کمبود آب و بی‌آبی مثل خیلی از ایرانیان بسیار حساس شده‌ام؛ لذا، بعد از طرح ایده اولیه در اینترنت جست و جو کردم. برخی از پژوهشگران درباره اهمیت آب و نقش آن در ایجاد صلح و ثبات مطالبی نگاشته‌اند. اینجانب نیز پیشنهاد خود را مطرح می‌کنم. امیدوارم، متخصصان و سیاستمداران با بررسی جوانب امر، اقدامات عملی در این مسئله مهم داشته باشند و خاورمیانه را از جنگ‌هایی که بدخواهان به دنبالش هستند، را دور نگه دارند. از قدیم گفته‌اند: "آب بر آتش پاشیدن"؛ لذا، امیدوارم آب باعث خاموشی آتش جنگ و خونریزی در منطقه حساس خاورمیانه شود. ولی، تأخیر در این موضوع باعث عمیق‌تر شدن اختلافات و رسیدن به "نقطة بدون بازگشت" می‌شود.
از گذشته‌های دور، ایران و ایرانی با صلح و سازش و مهربانی و دوستی همزاد بوده و هست. یونانی‌ها، ایرانیان را مروج "صلح پارسی" می‌دانستند. شاید ذکر پارادایم "گفت و گوی تمدن‌های جناب آقای خاتمی" در مقابل پارادایم "جنگ یا برخورد تمدن‌های هانتینگتون" که پایة نظری سیاست‌های امپریالیستی امریکا و اذناب آن است، خالی از لطف نباشد. پارادایمی که طرح آن در دهة ۷۰ شمسی بسیار مورد توجه جهان و جهانیان قرار گرفت و به خلع سلاحِ فرهنگیِ امپریالیست‌های استثمارگر منجر شد؛ بنابراین به نظر می‌رسد با در نظر گرفتن جمیع جوانب مسئله، بهتر است که سیاستمداران و رهبران منطقه نشست‌های فوری درباره مسئله آب و خشکسالی برگزار کنند. هدف نهائی در این نشست "مبادله آب در برابر نفت یا گاز" باشد. با وجود مخالفت متخصصین آب، با انتقال بین‌بخشی آب، ولی به نظر می‌رسد شبکه وسیع و یک‌پارچه آب و نفت در منطقه همه ملل منطقه را متحد و یک‌پارچه نماید. چگونگی این تجارت با در نظر گرفتن راه‌حل‌های موجود و قوانین بین‌المللی، مسیرهای دیپلماتیک و انگیزة بیشتری برای صاحبان این دو مایع استراتژیک فراهم می‌کند. این راه‌حل چند نتیجه مهم دارد:
- دسترسی همة کشورهای منطقه به منابع پایدار آب شیرین
- دسترسی همة کشورهای منطقه به منابع پایدار انرژی
- توسعه کشاورزی و امنیت غذائی منطقه‌ای
- کنترل ریزگردها و بهبود وضعیت محیط‌زیست منطقه
- تقویت احساس برادری و زندگی مسالمت‌آمیز و تقویت صلح در منطقه
- گسترش مبادلات تجاری بین کشورهای منطقه
شاید بیشترین سود این طرح نصیب ایران و ترکیه شود. درحالی‌که کشور ما با مشکل جدی آب روبه‌رو است، و امکان صادرات نفت و گاز نیز به‌خاطر تحریم‌های ظالمانه نداریم. می‌توانیم با این سیاست برد_برد، تجارت خود را با دولت‌های منطقه و حتی اروپا گسترده‌تر نماییم و البته از منابع آب پایدار استفاده کنیم. از طرف دیگر ترکیه نیز که به‌صورت خدادادی از منابع بسیار فراوان آب شیرین برخوردار است، از طریق صادرات آن، به منابع مناسب انرژی دسترسی داشته باشد.
نتیجه عملی چنین طرحی، صلح و ثبات و توسعه پایدار در منطقه خاورمیانه است.
امیدوارم اندیشمندان و پژوهشگران ضمن نقد راه‌حل ارائه شده، اهتمام جدی به تبیین راه‌حل‌های بیشتر برای مسئله آب و محیط‌زیست منطقه داشته باشند. مشکل آب و محیط‌زیست منطقه با راه‌حل‌های منطقه‌ای حل خواهد شد. انشا الله.
Email: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
نظرات بینندگان
استاد کشورهای امارات، قطر، عمان، کویت، عربستان و... جزو خاورمیانه حساب میشن، خاورمیانه تنها ایران، افغانستان، لبنان و... نیست.
از اطلاعات ارزشمند شما سپاسگزارم.