خلاصه قسمت اول و دوم 

روزنامه دنياي اقتصاد (  شماره 4253 يکشنبه مورخ 8 بهمن 96)   ، در ويژه نامه ي  نکوداشت 50 سالگي بورس ، با 10  ياد داشت ، مقاله ، گفتگو  و ...  نيم قرن فعاليت بازار سرمايه را بررسي کرده است  .

در ادامه خلاصه اي از اين ويژه نامه ي ارزشمند را دريک گفت و گوي مجازي  در دو  بخش تقديم خوانندگان فهيم مي گردد .

بخش اول نگاهي به چهار دوران تاريخي ( قبل از انقلاب ، بعد از انقلاب تا پايان جنگ ،بعد از جنگ تا پايان دهه ي 70 خورشيدي  و دو دهه اخير  )

بخش دوم نگاهي محتوايي به بورس

قابل ذکر است که علاوه بر ، ده منبع ِ فوق الذکر ، منابع ديگر مورد استفاده از شماره 10 به بعد ، رديف گرفته اند  .

بخش اول نگاهي به چهار دوران تاريخي ( قبل از انقلاب ، بعد از انقلاب تا پايان جنگ ، بعد از جنگ تا پايان دهه ي 70 خورشيدي  و دو دهه اخير  )

قسمت اول

الف- بورس قبل از وقوع انقلاب اسلامي ايران

ب-  بورس بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تا پايان جنگ تحميلي

قسمت دوم

ج-  بورس  بعد از جنگ تا پايان دهه ي 70 خورشيدي

د-  بورس در دو دهه اخير ( تا معرفي فرا بورس )

قسمت سوم

د بورس در دو دهه اخير ( از معرفي فرا بورس تا پايان دو دهه اخير  )

سئوال کننده :

مختصري از فرا بورس بيان کنيد .

نکته ديگري که بورس تهران را از ساير بورس‌ها متمايز مي‌کند اين است که تنها بورس تک‌محصولي در دنيا، بورس تهران است و تنها سهام مورد استفاده، سهام با نام است پاسخ دهنده : ( 8 )

" فرابورس ايران نيز با توجه به شروع به کار خود در سال 87، توانسته است تا 10 سال از اين نيم قرن را در فعاليت بازار سرمايه شريک باشد. طي اين مدت تحولات و توسعه‌هاي چشمگيري در اين بازار به ثبت رسيده و ابزارها و نوآوري‌هاي جديد و همچنين ابزارهاي نوين مالي به اين بازار ورود پيدا کرده است. به اين ترتيب نبايد نقش اين بازار را در ورود تکنولوژي‌هاي جديد ناديده گرفت. " ( 8 )

" به هر ترتيب از يکسو با توجه به پشتوانه بالا و پتانسيل‌هاي مناسب کنوني و از سوي ديگر با برخورداري از قدمت تاريخي، آينده‌اي بسيار روشن، پر رونق و همراه با توسعه روزافزون در انتظار بازار سرمايه ايران است. " ( 8 )

سئوال کننده :

خلاصه روند ايجاد بورس در ايران را چگونه مي توان ترسيم نمود ؟

پاسخ دهنده :

در ويژه نامه نکوداشت 50 سالگي بورس روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4253 يکشنبه مورخ 8 بهمن 96  اينفوگراف ذيل آمده است  که پاسخ بسيار خوبي به پرسش شما مي باشد  : (2 )

سوال کننده :

چالش هاي بورس ايران کدامند ؟ (در مقايسه با ديگر بورس ها )

پاسخ دهنده ( 2 ) ، ( 5 ) ، ( 9 ) و ( 15 )

الف :

سهامداران خرد ، همچنان نمي‌توانند سهام بالايي در دست داشته باشند، چرا‌که هنوز بخش عمده‌اي از سهام شرکت‌ها در دست سهامدار عمده است. نظارت و جلوگيري از دستکاري قيمت سهام نيز به دليل سختي بيش از حد در برخي موارد امکان‌پذير نيست. ( 2 )

ب :

" در سال 52 بانک مرکزي معاملات سلف دلار را تصويب کرده بود. اين تصميم به دنبال حمايت از فعالان اقتصادي در برابر نوسانات نرخ ارز اتخاذ شد." ( 5 )  ...پس از گذشت بيش از40 سال از آن زمان هنوز نوسانات نرخ ارز يک چالش براي بورس مي باشد . "بخش قابل توجهي از رشد شاخص بورس تهران به واسطه تورم بوده است

ج :

" با وجود تلاش براي حرکت در مسير توسعه هر چه بيشتر بورس و استفاده از اين ابزار در راستاي رونق اقتصادي کشور همچنان در 50سالگي بورس قوانين دست و پا گير مشاهده مي‌شوند که اثر منفي آنها در معاملات کاملا مشهود است. موارد بسياري در اين خصوص از سوي فعالان و کارشناسان بازار مطرح مي‌شود که يکي از ساده‌ترين آنها مي‌تواند محدوديت دامنه نوسان قيمتي باشد. گرچه عزم به رفع محدوديت‌ها در تصميمات مديران بورسي مشاهده مي‌شود اما اين روند همچنان کند است." ( 5 )

د :

"در سال‌هاي نخست افتتاح بورس حجم قابل توجهي اوراق تامين مالي دولتي منتشر شد. اين موضوع تا جايي پيش رفت که ارزش معاملات اين اوراق در سال 56از سهام پيشي گرفت. با اين حال در سال‌هاي بعد بعضا قوانين دست‌و‌پا گير سرعت توسعه بازار بدهي را کند کرد . " ( 5 )

ه :

در حال حاضر کشورهايي همچون سوئد، دانمارک، کره‌جنوبي، هلند، فنلاند، کانادا، استراليا و انگليس بيت کوين  را به رسميت شناخته‌اند و برخي از معامله‌هاي خود را با استفاده از اين ارز پيش مي‌برند. ... در شرايط کنوني اما زيرساخت‌هاي قانوني بيت کوين در ايران وجود ندارد و ضريب ريسک بالايي دارد؛ اما اگر جمع‌بندي‌هاي کلي نظام اقتصادي به سمت قانوني شمردن اين ارز مجازي پيش برود، از ظرفيت‌هاي آن استفاده خواهيم کرد. ( 9 )

و :

عربستان و مالزي  (  با ارزش ِ بازار ِ بيش از 4 برابر ايران )  در مقام ِ  اول ، ترکيه ِبا ارزش ِ بازار بيش از 2 برابر ايران در مقام دوم قرار دارد ، ارزش ِ بازارِ دبي نيز از ايران کمي بيشتر است  "يکي از مهم‌ترين‌ شرايط ايجاد قراردادهاي فيوچرز و قراردادهاي بلندمدت در هر بورسي، در دسترس بودن يک بازار نقد قوي است، بازيگران نيز نقشي اساسي دارند. مستلزم اين دو، شرايط سختگيرانه در خارج از بورس براي انجام معاملات است. اين تفاوت اقتصاد ايران با اقتصاد کشورهاي توسعه‌يافته است. در کشورهاي پيشرفته، اقتصاد از چنان درجه شفافيتي برخوردار است که ديگر نيازي به بازخواست‌هايي درخصوص نحوه و قيمت خريد و فروش و پرداخت يا عدم پرداخت ماليات وجود ندارد. ناخودآگاه با توجه به معافيت‌هايي که براي بورس‌ها گذاشته شده است، همگان تشويق به حضور در اين بازارها مي‌شوند. در بورس کالاي ايران معافيت10درصدي قرار گرفته است، اما نفع فضاي مبهم معاملاتي خارج از بورس آنقدر زياد است که بسياري ترجيح مي‌دهند در بازارهاي غيرمتشکل به فعاليت بپردازند. بر اين اساس به‌نظر مي‌رسد اصلاح زيرساخت‌ها، پيش‌نياز اصلي تشکيل اين بازارها است. " ( 9 )

ز :

"به‌رغم انقلاب ارتباطاتي که موجب دسترسي منابع مربوطه کشوري به آمار و ارقام شده، ولي مسوولان اين مساله را در نظر نمي‌گيرند و به آمار و ارقام در بورس‌هاي جهان توجهي ندارند." (15 )

ح :

" در ساير بورس‌ها علاوه‌ بر صد‌ها نوع اوراق بهادار، سهام بي نام، ممتاز و انواع و اقسام اوراق قرضه دولتي و غير‌دولتي مورد داد‌و‌ستد قرار مي‌گيرد بنابراين مي‌توان به راحتي مشاهده کرد که آنچه در ايران داريم، شبيه دنيا نيست در حالي که زماني، حجم اوراق خزانه و اوراق دولتي 45 درصد حجم معاملات بورس را تشکيل مي‌داد." (15 )

ط :

" شايد در جهان تنها نمونه‌اي باشد که در آن تعداد زيادي شرکت‌هاي دولتي وجود دارد که اين شرکت‌ها نقش کليدي در تغييرات شاخص بورس و حجم معاملات ايفا مي‌کنند، در حالي که اين شرکت‌ها اصولا خود را موظف به ارائه گزارش‌هاي شفاف ندانسته و متاسفانه سازمان بورس هم نظارتي در اين راستا نداشته است. نمونه اين عدم تعهد به ارائه گزارش‌هاي شفاف، در صنايع بزرگ فولاد‌سازي مشاهده مي‌شود که اين صنايع عملا گزارش‌هايي را در اختيار بورس قرار مي‌دهند که با برنامه‌ها و مصوبه‌هاي آنها، فاصله زيادي دارد و اين عدم شفافيت در ارائه گزارش‌ها در مورد پالايشگاه‌ها و خودروسازي‌ها هم صادق بوده و بنابراين، بورس تهران در عمل هيچ کنترلي روي80 درصد ارزش جاري بازار سهام ندارد. " ( 15 )

ي :

" نکته‌اي که اين مساله را جدي‌تر مي‌کند، اين است که به دليل ارائه نشدن اطلاعات مناسب، سرمايه‌گذاران بزرگ به سوي اطلاعات ميداني (اطلاعاتي که خودشان به دست مي‌آورند) هدايت مي‌شوند و به اين دليل مشاهده مي‌شود عده‌اي از اطلاعات دروني شرکت‌ها به صورت غير‌رسمي استفاده مي‌کنند و اين مقدمه ايجاد يک مشکل حاد است زيرا در اين ميان برخي که اطلاعات کافي دارند به سود‌هاي کلان دست مي‌يابند در حالي که سهامداران خرد از اين قضيه متضرر شده و گاهي تمام سرمايه خود را از دست مي‌دهند." ( 15 )

ک :

"در حالي‌که بورس تهران پنجاهمين سالگرد خود را پشت سر مي‌گذارد، عمر بورس ديگرکشورهاي منطقه به کمتر از 30 سال محدود مي‌شود. با اين حال در مقايسه با اين تاريخچه، سرعت پيشرفت بورس تهران اندک به نظر مي‌رسد. قوانين دست و پا گير در دهه دوم بورس سدي در مسير توسعه اين بازار شد. اين موضوع در سال‌هاي بعد نيز ادامه يافت و به جاي ايجاد انگيزه به سرمايه‌گذاري در سهام بنگاه‌هاي توليدي و تزريق مستقيم نقدينگي به توليد، اين بازار کاملا از اولويت‌هاي سرمايه‌گذاري عموم خارج شد و به تدريج «سرمايه‌گذاري در سهام» در ميان عموم جامعه به واژه‌اي نامفهوم تبديل شد"( 5 )

ل :

"نکته ديگري که بورس تهران را از ساير بورس‌ها متمايز مي‌کند اين است که تنها بورس تک‌محصولي در دنيا، بورس تهران است و تنها سهام مورد استفاده، سهام با نام است در حالي که در ساير بورس‌ها صد‌ها نوع سهام مورد داد‌و‌ستد قرار مي‌گيرد که هر کدام براي مورد خاصي ايجاد مي‌شود؛ مثلا مقامات بورس نيويورک، اوراق بهادار جديدي را براي ايجاد تحرک در بازار مسکن (به نام ريتس) طراحي کردند و اين اوراق براي مدتي توانست بازار مسکن را رونق بخشد، در حالي که با توجه به رکود در بخش مسکن در ايران عملا در بورس تهران براي تحرک در اين بازار اتفاقي نمي‌افتد و حتي بورس کالا هم متاثر از اين رکود است چراکه معامله خاصي در اين بازار روي ميلگرد و شمش انجام نمي‌شود." ( 15 )

م :

بورس تهران از نظر ارزش بازار در منطقه بعد از بورس‌هاي عربستان، ترکيه و حتي دبي قرار مي‌گيرد. بر اساس اطلاعات فدراسيون جهاني بورس (WFE) ارزش بازار سهام عربستان(تداول) در پايان سال 2017 به بيش از 450 ميليارد دلار رسيد. ارزش بازار سهام ترکيه (بورس استانبول) بيش از 227ميليارد دلار بود. در اين ميان ارزش بورس تهران در پايان دسامبر 2017 معادل 106 ميليارد دلار بوده است (با در نظر گرفتن نرخ ارز مبادله‌اي). درخصوص اختلاف ارزش دلاري بورس‌هاي منطقه بايد به اين موضوع توجه کرد که کشورهاي منطقه به خصوص کشورهاي عربي نسبت برابري ارز ملي خود با دلار را براي سال‌ها ثابت نگه داشته‌اند و اين موضوع را به‌عنوان بخشي از سياست کلان اقتصادي کشورشان در دستور کار قرار داده‌اند. اين در حالي است که نرخ دلار در اقتصاد کشورمان روند نيمه‌شناور داشته و طي سال‌هاي اخير همواره ارزش ريال در برابر دلار مسير نزولي را دنبال کرده است. ( 5 )

جدول مقايسه بورس تهران با چند کشور در پايان سال 2017

اگر بورس نيورک با بيش از 200 برابر ارزش بازار بورس تهران را ، از جدول فوق حذف کنيم ،  نمودار ستوني مقايسه ارزش ِ بازار ( ميليون دلار )   بقيه کشور هاي جدول فوق ، چنين مي باشد .

                                          نمودار ستوني مقايسه ارزش ِ بازار ( ميليون دلار )  چند کشور

همان طور که ملاحظه مي کنيد ؛ عربستان و مالزي  (  با ارزش ِ بازار ِ بيش از 4 برابر ايران )  در مقام ِ  اول ، ترکيه ِبا ارزش ِ بازار بيش از 2 برابر ايران در مقام دوم قرار دارد ، ارزش ِ بازارِ دبي نيز از ايران کمي بيشتر است . در حالي که فقط مصر با کمتر از نصف ِ ارزش بازار ايران داري بورسي ضعيفتر از ايران مي باشد . جاي بسي تأسف است که  ايران با 50 سال قدمت   در بورس ،  در منطقه ، مقام دوم از آخر را کسب کرده  است.

سئوال کننده :

دما سنج کنترل ِ سيطره بخش دولتي و نيمه‌دولتي بر فضاي اقتصاد يک کشور چيست ؟

پاسخ دهنده ( 5 )

" نسبت ارزش بازار سهام يک کشور به کل توليد ناخالص داخلي از معيارهاي ديگري است که در بازارهاي سهام جهان مورد توجه است. افزايش اين نسبت به بالاي 100 درصد به‌عنوان نشانه‌اي از سبقت گرفتن قيمت سهام از واقعيت‌هاي اقتصادي خبر مي‌دهد (در صورتي که انتظارات آتي از رشد اقتصادي برآورده نشود، اين سطوح بالا مي‌تواند نشانه‌اي از حباب در بازار سهام باشد. ) ( 5 )

"براي کشورهاي با ساختار عمدتا دولتي اين نسبت در سطوح بسيار کمتري از 100 درصد قرار دارد. شايد اين موضوع را بتوان به‌عنوان سيگنالي از سيطره بخش دولتي و نيمه‌دولتي بر فضاي اقتصاد يک کشور و عدم تمايل براي استفاده از ابزارهاي تامين مالي بورس عنوان کرد. اين نسبت براي اقتصاد کشورمان حدود 25 درصد است. البته اين رقم براي ديگر کشورهاي منطقه نيز در همين حدود است. پايين بودن اين نسبت شايد نشانه‌اي از اين موضوع باشد که همچنان اقتصاد از ظرفيت‌هاي بورس استفاده نکرده است. اين عدد براي اقتصاد آمريکا بر اساس اطلاعات بانک جهاني در پايان سال 2016 معادل150درصد بوده است." ( 5 )

سئوال کننده :

در نمودار ذيل ( روند اسمي شاخص هاي بورس ( هم مقياس ) مشاهده مي شود که از سال 1391 ( سال ِ2012ميلادي ) جايگاه ايران نه تنها از کشور هاي منطقه بالاتر است بلکه از بورس نيويورک هم بالاتر است . درصورتي که شما در اقدامي پوپوليستي از مقايسه عدد 25 ايران و 150آمريکا  (  نسبت ارزش بازار سهام يک کشور به کل توليد ناخالص داخلي)  اقتصاد ايران را ضعيف تر از  اقتصاد آمريکا تلقي نموده ايد .

پاسخ دهنده :

مبارزه با پوپوليست ها بسيار دشوار است ! زيرا آنان با رسم ِ نقش مار با مردم سخن مي گويند ولي شما تلاش مي کنيد آگاهي سياسي ، اجتماعي و اقتصادي  در مردم ايجاد کنيد .

سئوال کننده :

شما با طفره رفتن از پاسخ به سئوال ، اقدامي پوپوليستي انجام مي دهيد !

پاسخ دهنده :

در نمودار بالا ، برتري روند اسمي شاخص هاي بورس ايران نسبت به آمريکا و ديگر کشور ها  نه تنها نشان خوبي نيست ! بلکه گواهي  از جهش افسار گسيخته تورم و کاهش قدرت پول ملي مي دهد  !

سئوال کننده :

لطفأ بيشتر توضيح دهيد .

پاسخ دهنده : ( 5 )

" يکي از ملاک‌هاي ديگري که در نگاه فعالان بازار احتمالا بيشترين اهميت را دارا است، رويه بازدهي بورس در بلندمدت است. بورس تهران در يک دهه اخير روند پرنوساني را تجربه کرده است. شاخص کل بورس تهران از سال 2011تا پايان سال 2017 بازدهي حدود 407 درصدي را به ثبت رسانده است و البته در اين مسير تهران نوسانات شديدي را تجربه کرده است. در حالي‌که با جهش افسارگسيخته نرخ تورم و تداوم رشد دلار در برابر ريال بورس تهران در سال 92 رشدهاي قابل توجهي را به ثبت رساند اما در ادامه شاهد تخليه حباب قيمتي سهام و رکود دو‌ساله بورس بوديم. اين رکود سرانجام با محرک برجام در هم شکست و بار ديگر بورس تهران اوج گرفت. عملکرد بورس تهران در مقايسه با ديگر بازارها بسيار چشمگير است. از نظر بازدهي اسمي، بورس عربستان بازدهي کمتر از 10 درصدي، بورس ترکيه بازدهي بيش از 110 درصد و بازدهي بورس نيويورک در مدت مشابه حدود 61درصد بوده است." ( 5 )

"بخش قابل توجهي از رشد شاخص بورس تهران به واسطه تورم بوده است. تورم‌هاي افسارگسيخته در سال‌هاي91 و 92 ضربه سنگيني به اقتصاد کشور وارد کرد. شدت اثر اين موضوع تا حدي بالا بود که در دولت بعد نيز تنها هدف اقتصادي مهار تورم افسارگسيخته قرار داده شد. به اين ترتيب تورم حدود 40 درصدي در سال‌هاي بعد به کمتر از 10درصد رسيد. با تعديل ميزان بازدهي با تورم ارقام متفاوتي به دست مي‌آيد. محاسبه بازدهي سهام از سال 2008 تا پايان سال 2017 حاکي از اين است که با حذف اثر تورم از بازدهي بازارهاي سهام تنها بورس نيويورک با بازدهي مثبت همراه است. بورس تهران افت نزديک به 50 درصدي را در اين مدت تجربه کرده است." ( 5 )

سئوال کننده :

اگر روند اسمي شاخص ها ي بورس را با توجه به تورم تعديل کنيم ؛ به چه نتيجه اي مي رسيم ؟

پاسخ دهنده : ( 5 )

به نمودار زير مي رسيم که متأسفانه برعکس نمودار قبلي ، بورس نيويورک و ترکيه برتر مي باشند و بورس ايران مقاوم دوم از انتهاي جدول را  پس از مصر ، احراز نموده است .

بايد بدانيم که ترکيه چه راهي را رفته است ؟ ما هم براي جبران عقب ماندگي خود ، همان راه ِ حل را باسرعت بيشتر دنبال کنيم .

گفت و گو ادامه دارد .

منابع :

1.  در جشن پنجاهمين سالگشت بورس از حسين عبده تبريزي
2.  چالش هاي بورس در آغاز انقلاب از رجايي سلماسي
3.  پنج موتور رونق بورس از شاپور محمدي
4.  موج تحولات در دوران نخستين رئيس سازمان از علي صالح آبادي
5.  جايگاه بورس در 50 سالگي از سليمان کرمي
6. روياي 50 سالگي از علي سعيدي
7. بورس تهران نماد شفافيت و نقد شوندگي در اقتصاد کشور از حسن قاليباف اصل
8. فرابورس ايران مهد نخستين هاي بازار سرمايه از امير هاموني
9.  رکوردهاي طلايي بورس جوان از حامد سلطاني نژاد
10.  سپرده گذاري مرزکزي نبض تپنده بازار سرمايه
11. دانشنامه ويکي پديا
12.  معاون نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس تشریح کرد.
13.  صداي معلم : مشکل «صندوق ذخیره فرهنگیان » نه " انحلال " است و نه " غیرمتمرکز و استانی کردن صندوق "! پیشنهاد ما این است !
14.    جزئیات نکوداشت جشن ۵۰ سالگی بازار سرمایه به قلم معاون نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4250 مورخ 4/11/96
15.    بورس تهران چه تفاوتی با بورس‌های دنیا دارد؟