نکوداشت 50 سالگي بورس : مروری بر تاريخچه ريشه هاي تفکر و تلاش براي ايجاد بورس اوراق بهادار در ايران

قسمت نخست :

روزنامه دنياي  اقتصاد (  شماره 4253 يکشنبه مورخ 8 بهمن 96)   ، در ويژه نامه ي  نکوداشت 50 سالگي بورس ، با 10  ياد داشت ، مقاله ، گفت و گو  و ...  به شرح ذيل  :

1.  در جشن پنجاهمين سالگشت بورس از حسين عبده تبريزي
2.  چالش هاي بورس در آغاز انقلاب از رجايي سلماسي
3.  پنج موتور رونق بورس از شاپور محمدي
4.   موج تحولات در دوران نخستين رئيس سازمان از علي صالح آبادي
5.   جايگاه بورس در 50 سالگي از سليمان کرمي
6.   روياي 50 سالگي از علي سعيدي
7.   بورس تهران نماد شفافيت و نقد شوندگي در اقتصاد کشور از حسن قاليباف اصل
8.   فرابورس ايران مهد نخستين هاي بازار سرمايه از امير هاموني 
9.   رکورد هاي طلايي بورس جوان از حامد سلطاني نژاد
10.  سپرده گذاري مرزکزي نبض تپنده بازار سرمايه

نيم قرن فعاليت بازار سرمايه را بررسي کرده است  .

در ادامه خلاصه اي از اين ويژه نامه ي ارزشمند را دريک گفت و گوي مجازي  در دو  بخش تقديم خوانندگان فهيم مي گردد .

بخش اول نگاهي به چهار دوران تاريخي ( قبل از انقلاب ، بعد از انقلاب تا پايان جنگ ،بعد از جنگ تا پايان دههي 70 خورشيدي  و دو دهه اخير  )

بخش دوم نگاهي محتوايي به بورس

قابل ذکر است که علاوه بر ، ده منبع ِ فوق الذکر ، منابع ديگر مورد استفاده از شماره 10 به بعد ، رديف گرفته اند  .

بخش اول نگاهي به چهار دوران تاريخي ( قبل از انقلاب ، بعد از انقلاب تا پايان جنگ ، بعد از جنگ تا پايان دهه ي 70 خورشيدي  و دو دهه اخير  )

الف - بورس قبل از وقوع انقلاب اسلامي ايران

سئوال کننده :

تاريخچه ريشه هاي ِ تفکر و تلاش براي ايجاد بورس اوراق بها دار در ايران را بيان نماييد .

پاسخ دهنده : ( 8 ) ، ( 11 ) و ( 6 )

در سال‌های نخستین پس از انقلاب، ملی شدن صنایع و دولتی کردن بیشتر شرکت‌ها و موسسات و نیز تصویب قوانینی همچون «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران» مصوب ۱۳۵۸، موجب حذف شمار قابل توجهی از بانک‌ها و شرکت‌های پذیرفته از فهرست بورس شد.  "بازار سرمایه در ایران به نوعی از ۵۰۰ سال گذشته شکل گرفته است؛ زیرا هنگامی که کشاورزان گندم تولید می‌کردند همان موقع معاملات سلف و حتی آتی انجام می‌دادند." ( 8 )

" فرق معاملات آتی با سلف در این است که در آتی نه پولی پرداخت می‌شود و نه کالایی ردوبدل می‌شود؛ بلکه همه چیز مربوط به آینده است. خرید و فروش زیره که در کرمان تولید می‌شد ، ۴۰۰ سال پیش به‌ صورت معاملات آتی انجام می‌شد. به گفته هامونی، بنابراین در حالی که در ترم‌های اقتصادی که در غرب نوشته شده، دادوستدهایی مثل معاملات آتی به‌عنوان ابزارهای جدید معرفی می‌شود ایرانی‌ها حدود پنج قرن گذشته معاملات روی کاغذ انجام می‌دادند و بر اساس همین مبادلات کاغذی، در موعد مقرر کالاها را جابه‌جا می‌کردند." ( 8 )

" فکر اصلی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران، به سال ۱۳۱۵ برمی‌گردد. در این سال، یک کارشناس هلندی و یک کارشناس بلژیکی به‌منظور بررسی و اقدام در مورد تهیه و تنظیم مقررات قانونی به ایران آمدند؛ اما مطالعات آن دو، با آغاز جنگ جهانی دوم متوقف شد. در سال ۱۳۳۳، مأموریت تشکیل بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی محول شد. این گروه، پس از ۱۲ سال تحقیق و بررسی، در سال ۱۳۴۵ قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را تهیه کردند. لایحه تشکیل بورس اوراق بهادار تهران در اردیبهشت ۱۳۴۵ در مجلس شورای ملی تصویب شد. در پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، بورس تهران، با ورود سهام بانک صنعت و معدن و نفت پارس آغاز به کار نمود." ( 11 )

کشورمان از دير باز  در حوزه برنامه‌ریزی در منطقه پیشرو بوده است. به‌طوری که نخستین بار در سال ۱۳۱۲، طرح ایجاد بورس در مجلس مطرح می‌شود. می‌دانیم که ما از سال ۱۳۲۸ قانون توسعه داریم که در آن زمان برنامه‌ها هفت ساله بوده است. بنابراین بورس نیز که در این برنامه‌ها گنجانده می‌شود حاصل زحمات و برنامه‌ریزی‌های مناسب آن دوران بوده است.(6 )

سئوال کننده :

مي گويند نخستين معاملات بر روي تخته سياه با گچ نوشته و انجام مي شد ؟

پاسخ دهنده ( 6 ) :

"در ۱۵ بهمن ۱۳۴۶ نخستین معاملات بورس در کشورمان انجام می‌شود. در آن زمان معاملات روی تخته سیاه و با گچ نوشته و انجام می‌شد. این مساله مختص بورس ایران هم نبوده همه بورس‌های جهانی با همین روش شروع کرده‌اند. بانک توسعه صنعتی و معدنی در کنار نفت پارس، اولین شرکت‌هایی هستند که در بورس کشورمان پذیرش و نخستین معاملات بورس در این نمادها انجام شد. در آن زمان فقط روزهای یکشنبه معاملات انجام می‌شد؛ یعنی تنها یک روز در هفته. آن هم به این صورت که ابتدا کارگزاران سفارش‌ها را از مشتریان خود دریافت می‌کردند و از ساعت ۹ تا ۱۰ دور یک میز با سایر کارگزاری‌ها مذاکره می‌کردند. در این بازه زمانی کارگزار نمی‌توانست با مشتری خود مجددا صحبت کند. پس از آن، مجددا بین ساعت ۱۰ تا ۱۱ کارگزاران سفارش‌های جدید را از مشتریان دریافت کرده و ساعت ۱۱ تا ۱۲ پروسه مذاکره کارگزارها دور میز تکرار می‌شد."( 6 )  دلیل این محدودیت در دادوستد سهام این بود که پس از انقلاب بسیاری بورس را به‌عنوان یک نماد سرمایه‌داری می‌دانستند تا جایی که بسیاری از فعالان بازار، می‌ترسیدند بگویند که در بازار سهام کار می‌کنند

سئوال کننده :

عمده اوراق قرضه ( بدهي ) در ابتدا چه بوده است ؟ 

پاسخ دهنده :  ( 6)

" در آن دوران عموما اوراق قرضه (بدهی) و اوراق مربوط به اصلاحات اراضی مورد معامله قرار می‌گرفتند و کمتر معامله سهام را در بورس‌ها شاهد بودیم. این روند تا زمانی پیش می‌رود که خصوصی‌سازی بر اساس «قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی» در سال ۵۴ شکل می‌گیرد و به تدریج شرکت‌هایی وارد بورس می‌شوند و معاملات سهام نیز انجام می‌شود. این مسیر تا سال ۵۸ ادامه می‌یابد."( 6 )

سئوال کننده :

حجم مبادلات بورس از شروع فعاليت چقدر بوده اين ارقام قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ايران چقدر بوده است ؟

پاسخ دهنده :  ( 12 ) و ( 5 )

دو دفتره بودن بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی کشور و فرارهای مالیاتی باعث می‌شد تا به‌طور کلی شفافیت حساب‌ها برای آنها هزینه بیشتری داشته باشد. در نتیجه جذابیت ورود به بورس برای این دست شرکت‌ها پایین بود  حجم اولیه معاملات در بورس: "طی سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ حجم معاملات معادل ۱۵ میلیارد تومان بود که ۷ میلیارد تومان آن مربوط به مبادلات اوراق قرضه و ۸ میلیارد تومان معاملات سهام بوده است. طی این سال‌ها معاملات بر حسب دلار زیاد نبوده اما در کتاب بازار سرمایه که منتشر شده است، همه آمار و ارقام و اندازه بورس به دلار نوشته شده تا بتوان محاسبات روز را هم انجام داد." ( 12 )

در آغاز تنها سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی و نفت پارس به همراه انواع اوراق قرضه در بورس معامله شدند. عرضه و تقاضای سهام در روزهای اول بسیار محدود بود. تصویب قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی عرضه‌ها را تقویت کرد و از سوی دیگر تاسیس شرکت‌های سرمایه‌گذاری مانند سرمایه‌گذاری ملی ایران تحریک سمت تقاضا را به دنبال داشت. به این ترتیب ارزش معاملات که در سال نخست، تنها در سطح یک و نیم میلیون تومان قرار داشت به بیش از ۴/ ۴ میلیارد تومان در سال ۵۶ رسید (پس از حدود ۱۰ سال). با در نظر گرفتن نرخ دلار در آن سال‌ ارزش معاملات از حدود ۲۱۲ هزار دلار در سال نخست به حدود ۵۸۰ میلیون دلار در سال ۵۶ رسیده بود.( 5 )

سئوال کننده :

عامل يا عوامل اين رشد سريع  چه بوده  است ؟

پاسخ دهنده :  ( 5 )

روند افزایش تعداد شرکت‌های سهامی با اجبارهای قانونی افزایش یافت و تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در سال‌های ۵۵ و ۵۶ جهش بیش از ۴۰ درصدی را تجربه کرد. به این ترتیب در پایان سال ۵۶ تعداد شرکت‌های سهامی به ۱۰۲ عدد رسید. نام بسیاری از این شرکت‌ها احتمالا برای فعالان کنونی بورس تهران نیز آشنا است. نفت پارس قدیمی‌ترین شرکتی دانست که همچنان معاملات آن در بورس تهران برقرار است. معاملات سهام برخی از شرکت‌های سیمانی و قندی نیز از باقیمانده‌های سال‌های نخست راه‌اندازی بورس هستند. در این میان نام برخی از شرکت‌های آشنا وجود دارد که عمدتا به دلیل مشکلاتی که داشتند مجبور به ترک معاملات بورس تهران و کوچ به معاملات بازار پایه شده‌اند.( 5 )

سئوال کننده :

از اجبار هاي قانوني سخن گفتيد . لطفأ چند مورد اين قوانين را ياد آوري کنيد .

پاسخ دهنده :  ( 10 )

"بنگاهداری در اقتصاد ایران پس از تصویب «لایحه اصلاح قسمتی از قانون تجارت» در سال ۱۳۴۷ وارد مرحله جدیدی می‌شود و امکان عمومی کردن سهام شرکت‌ها فراهم می‌شود. از این تاریخ مبنای قانونی شرکت‌های سهامی عام، شکل می‌گیرد. به موجب این قانون، شرکت‌هایی که قبلا هم بودند، مجاب می‌شوند خود را در چارچوب قانون جدید ساماندهی کنند و شکل سهام خود را بر اساس این قانون تنظیم و به مردم عرضه کنند. پس از آن است که بانک‌ها و کارخانجات مهم نیز در قالب شرکت سهامی عام تاسیس و سهام خود را به عموم عرضه می‌کنند. خالی از لطف نیست اشاره شود در لایحه اصلاحی سال۱۳۴۷ به‌‌رغم تازه‌کار بودن بورس در آن زمان، در ۶ ماده به نقش بورس و تفکیک شرکت‌های بورسی از غیر‌بورسی اشاره شده است. در این راستا تصویب «قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی» در سال ۱۳۵۴ که به منظور گسترش مالکیت کارخانجات توسط عموم مردم و جلوگیری از مالکیت انحصاری عده‌ای خاص بر کارخانجات به تصویب مجلس رسید، به توسعه بورس در آن زمان کمک شایانی کرد.( 10 )

سئوال کننده :

آيا پرهيز از بخش دولتي و توجه به بخش خصوصي قبل از انقلاب هم مورد توجه دولتمردان بوده است ؟

پاسخ دهنده :  ( 5 )

تلاش برای خارج کردن سهام از بخش دولتی به شرایط کنونی محدود نمی‌شود. مروری بر قانون و مقررات و همچنین اظهارنظرهای مسوولان وقت کاملا بر عزم افزایش مشارکت عمومی در بخش تولید اشاره دارد. در دهه اول ( قبل از انقلاب )  سیاست‌گذاران همه تلاش خود را برای رواج فرهنگ سهامداری و جلب اطمینان به توسعه اقتصاد کشور به کار بردند.( 5 )

سئوال کننده :

آيا جلب سرمايه هاي خارجي هم  قبل از انقلاب هم مورد توجه دولتمردان بوده است ؟

پاسخ دهنده :  ( 5 )

علاوه بر فرهنگ‌سازی در داخل کشور تلاش برای جذب اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی به اقتصاد کشور نیز از همان سال‌های نخست وجود داشته است. تیترهای پرانگیزه روزنامه‌ها در سال‌های نخست پس از افتتاح بورس از عرضه نخستین اوراق قرضه دولت ایران در آلمان بر این موضوع تاکید دارد. در سال ۵۳ بانک مرکزی معاملات سلف دلار را تصویب کرده بود. این تصمیم به دنبال حمایت از فعالان اقتصادی در برابر نوسانات نرخ ارز اتخاذ شد. در آن زمان این مصوبه با توجه به عدم آمادگی بانک‌ها به خوبی عملی نشد .( 5 )

ب بورس بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تا پايان جنگ تحميلي

سئوال کننده :

چالش هاي بورس در اوايل پيروزي انقلاب اسلامي ايران چه بود ؟

پاسخ دهنده ( 6 )

به دنبال تصویب دو قانون مربوط به ادغام بانک‌ها و حفاظت و توسعه صنایع ایران به سمت ملی شدن حرکت کرد. اقدامی که بورس را نیز متاثر کرد و اقتصاد به جای خصوصی شدن به سمت دولتی شدن رفت. بنابراین، بخشی از شرکت‌های بورسی از این بازار خارج شدند."( 6 )

در واقع، شرکت‌هایی که سودآور بودند تمایلی نداشتند با ورود به بازار سهام این سود را با دیگران به شراکت بگذارند. شرکت‌هایی نیز که زیان‌ده بودند، از سوی بورس پذیرفته نمی‌شدند. در نتیجه باید انگیزه‌ای ایجاد می‌شد تا به بزرگ شدن بورس کمک شود. قانون تخفیف مالیاتی که در بورس‌های بین‌المللی کم‌نظیر است یکی از جذابیت‌هایی بود که شرکت‌ها برای ورود به بورس انگیزه بیشتری پیدا کنند. البته دو دفتره بودن بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی کشور و فرارهای مالیاتی باعث می‌شد تا به‌طور کلی شفافیت حساب‌ها برای آنها هزینه بیشتری داشته باشد. در نتیجه جذابیت ورود به بورس برای این دست شرکت‌ها پایین بود.( 6 )

سئوال کننده :

لطفأ بيشتر توضيح دهيد .

پاسخ دهنده ( 2 )

"پس از انقلاب اسلامی سازمان بورس به مدت یک سال فعالیتی نداشت. البته نه به این صورت که در سازمان بورس بسته شود بلکه تنها دادوستد‌ها انجام نمی‌شد. علت این موضوع به قوانینی باز می‌گردد که در سال ۵۸ برای ملی شدن بانک‌ها، بیمه‌ها و حفاظت و توسعه صنایع منعقد شد. این قوانین معاملات سهام را متوقف کرده بود. قانون یادشده دارای چهار بند الف، ب، ج و د بود که شرکت‌های مشمول بند «الف» از بورس خارج و مشمولان بند «ب» مصادره شدند. شرکت‌های مشمول بند «ج» به بانک‌ها بدهی داشتند و مشمولان بند «د» نیز شرکت‌هایی بودند که مدیران آنها از کشور خارج شده بودند. به این ترتیب بیشتر شرکت‌ها از بورس خارج شدند . " ( 2)

به این ترتیب در آذر ۵۹ ، عملا بازاری وجود نداشت. جلسات هیات مدیره تشکیل نمی‌شد. از جلسات کارگزاران نیز خبری نبود. در آن بازه زمانی تعداد کارمندهای سازمان تنها ۲۵ نفر بود. ( 2 )  .

دلیل این محدودیت در دادوستد سهام این بود که پس از انقلاب بسیاری بورس را به‌عنوان یک نماد سرمایه‌داری می‌دانستند تا جایی که بسیاری از فعالان بازار، می‌ترسیدند بگویند که در بازار سهام کار می‌کنند. ( 2 )

 دولت با اعلام اینکه سود این اوراق ربا است، مانع از انجام دادوستد اوراق مزبور شد. برای تغییر این ذهنیت غلط در مورد بازار سهام به‌طور مرتب ، با رسانه‌های مختلفی اعم از روزنامه‌ها، مجلات و رادیو مصاحبه‌هایی انجام مي شد. این گفت‌وگوها برای معرفی بازار سرمایه به‌عنوان یک ابزار مهم در توسعه اقتصادی بود. علاوه بر این در جلساتی نیز با مقامات مذهبی توجیهاتی برای معاملات سهام در بورس تهران صورت گرفت. در پایان همان جلسات اتفاقا مقامات مزبور تاکید کردند که معاملات بورس بسیار سالم و شفاف است. این اقدامات و فرهنگ‌سازی به مدت طولانی انجام شد تا اذهان عمومی با بازار سهام و نحوه معاملات و شرعی بودن آن آشنایی پیدا کنند.( 2 )

سئوال کننده :

اين توضيحات شما موانع قانوني را نمايان نمي کند . اگر موانع قانوني وجود دارد به آن ها اشاره کنيد .

پاسخ دهنده ( 10 )

"در سال‌های نخستین پس از انقلاب، ملی شدن صنایع و دولتی کردن بیشتر شرکت‌ها و موسسات و نیز تصویب قوانینی همچون «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران» مصوب ۱۳۵۸،موجب حذف شمار قابل توجهی از بانک‌ها و شرکت‌های پذیرفته از فهرست بورس شد. در ادامه «قانون بانکداری بدون ربا» مصوب ۱۳۶۲ و در نتیجه عدم انتشار اوراق قرضه، عملا سبب افول بورس و به حاشیه راندن آن شد. " ( 10 )

سئوال کننده :

در اين دوران نقش کارشناسان چه بود ؟

پاسخ دهنده ( 2 ) :

در مجموع باید توجه داشت، چراغ بازار سهام در دوران بعد از انقلاب با تلاش چشمگیری روشن نگه داشته شد تا این بازار نوپا با وجود چالش‌ها و مشکلات متعدد ، حالا بتواند به این مرحله برسد. ( 2 )

منابع :

منابع :

1.  در جشن پنجاهمين سالگشت بورس از حسين عبده تبريزي
2.  چالش هاي بورس در آغاز انقلاب از رجايي سلماسي
3.  پنج موتور رونق بورس از شاپور محمدي
4.  موج تحولات در دوران نخستين رئيس سازمان از علي صالح آبادي
5. جايگاه بورس در 50 سالگي از سليمان کرمي
6.  روياي 50 سالگي از علي سعيدي
7.  بورس تهران نماد شفافيت و نقد شوندگي در اقتصاد کشور از حسن قاليباف اصل
8.  فرابورس ايران مهد نخستين هاي بازار سرمايه از امير هاموني
9.  رکورد هاي طلايي بورس جوان از حامد سلطاني نژاد
10. سپرده گذاري مرزکزي نبض تپنده بازار سرمايه
11. دانشنامه ويکي پديا
12. معاون نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس تشریح کرد.
13. صداي معلم : مشکل «صندوق ذخیره فرهنگیان » نه " انحلال " است و نه " غیرمتمرکز و استانی کردن صندوق "! پیشنهاد ما این است !
14. جزئیات نکوداشت جشن ۵۰ سالگی بازار سرمایه به قلم معاون نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4250 مورخ 4 / 11 / 96 به قلم معاون نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4250 مورخ   4 / 11 / 96