روش بارش مغزی ؛ شیوه ای مناسب برای معلمان و مدیران

مقدمه
روش بارش مغزی یا یورش مغزی و ذهن انگیزی ( Brain Storming ) یکی از شناخته شده ترین شیوه های برگزاری جلسات همفکری و مشاوره بوده و کاربرد جهانی دارد. این روش دارای مزایا و ویژگی هایی منحصر به فرد است. در واقع بسیاری از تکنیک های دیگر منشعب از این روش است. در این روش دانش آموزان با آزادی تمام کلیه مطالبی را که در مورد موضوع به ذهن شان می رسد، فورا بیان می کنند و به طور ناخودآگاه و سریع از یافته ها و دانسته های قبلی خود استفاده می کنند و آنها را به کلاس ارائه می دهند. به تدریج دانش آموزان مجموعه جملات و کلماتی را بیان می کنند که تمامی آنها در کنار یکدیگر می تواند بخش عمده ای از مطالب مرتبط با سر فصل مربوطه را ارائه دهد.

این روش به معنی استفاده از مغز برای یورش به یک مسئله است. بارش فکری عبارتست از اجرای یک روش گردهمایی که گروهی می کوشند برای یک مسئله به خصوص با ارائه تمامی ایده های خود، راه حلی بیابند.

این روش قابلیت انعطاف بسیار زیادی دارد و می توان آن را در شرایط سخت تر کلاسی مثل پرجمعیت بودن کلاس یا کلاس هایی که بچه ها از نظر مشارکت یا سطح سواد در سطح پایین تری هستند یا حتی در شروع اجرای این روش برای آشنایی هر چه بیشتر دانش آموزان با این روش، به شیوه آسان تری اجرا کرد.

در این شیوه می توان ابتدا به طرح موضوع پرداخت سپس از همه دانش آموزان کلاس درخواست ارائه ایده نمود. در حقیقت به جای آن که هر گروه جداگانه به ارائه و بررسی ایده پرداخته و در پایان گروه ها حاصل کار خود را ارائه دهند، این کار با مشارکت همه دانش آموزان کلاس به عنوان یک گروه بزرگ صورت گرفته و با نوشتن ایده ها توسط معلم بر روی تخته سیاه آغاز شده و سایر مراحل کار اعم از بارش ایده ها، طبقه بندی و ارزش گذاری ایده ها با نظارت معلم پی گیری می شود.

تاریخچه
این روش توسط الکس اسبورن در سال 1988 معرّفی شد. در آن زمان بنیاد فرهنگی اسبورن این روش را در چندین شرکت تحقیقاتی، بازرگانی، علمی و فنی برای حل مشکلات و مسائل مدیریت به کار گرفت. موفقیت این روش در کمک به حل مسائل آن چنان بود که ظرف مدت کوتاهی به عنوان روشی کارآمد شناخته شد. اسبورن خودش نام یورش فکری را ابداع نکرد بلکه اعضای شرکت کننده در جلسه " ایده جویی " آن را " یورش فکری " نامیدند . یورش فکری به معنی بهره گیری از مغز برای یورش به یک مسئله یا پرداختن به یک موضوع است.

تعریف بارش مغزی در فرهنگ لغت وبستر
تکنیک برگزاری یک کنفرانس که در آن سعی گروه بر این است تا راه حل مشخصی را بیابد. در این روش همه نظرات در جمع بندی مورد استفاده قرار می گیرند. روش بارش مغزی امروزه یکی از متداول ترین روش های تصمیم گیری گروهی بوده و موجب گسترش و تحول بسیاری از روش های مرتبط و مشابه شده است. دانشمندان زیادی از جمله اسبورن، کال و همکاران، بوچارد، گچار و همکاران، دلبگ و همکاران، لوئس و نگاندی و سیج در کتاب های خود به این روش پرداخته اند و برای ارتقاء آن کوشیده اند.

بارش مغزی بر دو اصل و چهار قاعده اساسی استوار است:
* اصل اول " مبتنی بر تنوع نظرات است". تنواع نظرات، آن بخش از مغز را که به خلاقیت مربوط است فعال تر می کند تا بر تفکر قضاوتی THINKING JUDJMENTAL خود فائق آید. تفکر قضاوتی در واقع به معنی ارزیابی ها و نظرات تکمیلی نسبت به مطلب مطرح شده است. به این منظور بعد از آن که تمامی پیشنهادات جمع آوری گردید، بررسی و ارزیابی پیشنهادات صورت می گیرد.

* اصل دوم " کمیت، فزاینده کیفیت است" . یعنی هر چه تعداد پیشنهادات بیشتر شود، احتمال رسیدن به یک راه حل بهتر افزایش می یابد.

اسبورن عنوان می دارد پیشنهاد ایجاد شده در ذهن یک فرد عادی در گروه، 2 برابر پیشنهاد ایجاد شده در حالت انفرادی است. در صورتی که قواعد و مقررات مشخصی برای جلسات بارش مغزی در نظر گرفته و رعایت گردد این روش بسیار کارآمدتر خواهد شد.

چهار قاعده اساسی بارش مغزی
قاعده اول ) انتقاد ممنوع
این مهمترین قاعده است و با توجه به این که در جریان بارش فکری، افراد اندیشه های غلط یا صحیح خود را ارائه می دهند هر گونه انتقاد یا اعتراض، روند فعالیت را کُند می کند و فکر آنان را به جای تفکر در مورد موضوع مورد نظر، به سوی انتقاد و حتی واکنش در مقابل انتقاد سوق می دهد و چه بسا به مشاجره منتهی شود.

قاعده دوم ) اظهار نظر آزاد و بی واسطه
این قاعده برای جرأت بخشیدن به شرکت کنندگان جهت ارائه پیشنهادهایی است که به ذهن آنها خطور می کند. به عبارت دیگر در یک جلسه بارش مغزی، تمام اعضا باید جسارت و شهامت اظهار نظر را پیدا کرده باشند تا بتوانند پیشنهاد و نظر خود را بیان کنند. هر چه پیشنهادها جسورانه تر باشد نشان دهنده اجرای موفق تر جلسه است، لذا قضاوت و ارزشیابی در مورد اندیشه و فکر اعضا ممنوع است، چون که مقدار زیادی از وقت جلسه تلف شده و فکر اشخاص را منحرف می کند. در نتیجه، فرصت تفکر و بارش فکری کاهش می یابد.

قاعده سوم ) تأکید بر کمیت
هر چه تعداد نظرات بیشتر باشد، احتمال وجود پیشنهادهای مفید و کارسازتر در بین آنها بیشتر می شود. موفقیت اجرای روش بارش مغزی با تعداد پیشنهادهای مطرح شده در جلسه رابطه مستقیم دارد. در این روش این گونه عنوان می شود که هر چه تعداد پیشنهاد بیشتر باشد، احتمال دسترسی به طرح پیشنهاد کیفی بیشتر است.

قاعده چهارم ) تلفیق و بهبود پیشنهادها
اعضا می توانند علاوه بر ارائه پیشنهاد، نسبت به بهبود پیشنهاد خود اقدام کنند. روش بارش مغزی این امکان را به اعضا می دهد که پس از شنیدن پیشنهادهای دیگران پیشنهاد اولیه خود را بهبود بخشند. آنها همچنین می توانند پیشنهاد خود را با چند پیشنهاد دیگر تلفیق کرده و پیشنهاد بهتر و کامل تری مطرح سازند. یک معلم باید قبل از هر نوع تصمیم و اقدام مدیران، حداقل در جامعه ما که از سیستم آموزشی تبعیت نمی کند، باور داشته باشد که امروزه با فراوانی اطلاعات و قرار گرفتن در دهکده جهانی، نمی توان با شیوه سخنرانی متکلم وحده بود.

الگوی تدریس بارش مغزی
روش بارش مغزی از سوی متخصصان آموزش و پرورش و آموزش خلاقیت، به عنوان روش تدریس حل خلّاق مسائل معرفی شده است و یافته های پژوهشی زیادی اثرگذاری آن را بر روی پرورش مهارت های حل مسأله دانش آموزان به اثبات رسانده است.

در گروه های بارش مغزی، مشارکت اعتلا می یابد، انتقاد و ایرادگیری کاهش می یابد، حمایت اجتماعی افزوده می شود و توانایی دانش آموزان برای انتقال اطلاعات جهت حل مسأله تعیین شده، افزایش و بهبود می یابد. یعنی دانش آموز به راحتی می تواند اطلاعات ذخیره شده در حافظه بلند مدت خود را بازیابی کرده و برای حل مسأله به کار گیرد.

روش تدریس بارش مغزی در عمل به تفکر واگرا و حل مسأله خلّاق یاری می رساند. این روش اعتماد به نفس فراگیران را افزایش داده و باعث می شود تا فراگیران به یک خودباوری مثبتی نایل شوند. خودباوری، اثرگذارترین حالت بر تمام رفتارهای انسانی است. با اطمینان می توان گفت بدون خودباوری و بدون داشتن اعتماد به نفس و شناخت کافی از خود و بدون باور کردن توانایی های خود برای انجام عملی خاص نمی توانیم آن عمل را در بُعد عاطفی یا بُعد شناختی، با موفقیت به انجام برسانیم.

آموزش دادن دانش آموزان با روش بارش مغزی حل مسأله را به نحو خلاقانه ای در آنان بالا می برد. "روش بارش مغزی" می تواند به عنوان وسیله ای برای یادآوری مفاهیم و اصول مورد نیاز برای حل مسأله به یادگیرندگان کمک کند. بارش مغزی در تدریس و یادگیری، کارکردهای مفیدی نشان می دهد و به تسهیل برقراری ارتباط بین راه حل ها و ایده ها می انجامد.

با این روش کلاس درس از حالت تکراری بودن خارج می شود و تنوع و رفع خستگی و ایجاد شادی و نشاط را به دنبال دارد. ضمنا برای ایجاد این گونه فضا در محیط کلاس نیاز به کمی صبر و حوصله و تحمل سروصداست. می توان فضای کلاس را عوض کرد، کتابخانه مدرسه برای این کار می تواند فضای مناسبی باشد.

خلاصه نتایج پژوهش های پارنس (Parnes) و میدو ( Meadow ) ( سالهای 1959-1960) در باره روش بارش مغزی عبارت است از:
* آموزش از طریق بارش مغزی، توانایی حل مسأله را در افراد افزایش می دهد.
* روش بارش مغزی بیشتر از روش های مرسوم آموزشی، به ایجاد عقاید و اندیشه های آفریننده منجر می شود.
* کوشش برای جهت دادن هر چه بیشتر به پاسخ سئوالات طرح شده، به افزایش پاسخ های آفریننده می انجامد.
* دانش آموزانی که دوره های مربوط به حل مسائل با روش بارش مغزی را می گذرانند، در آزمون های آفرینندگی گیلوفورد نمره های بیشتری می گیرند.

شرایط لازم برای روش تدریس بارش مغزی
* هر تعداد از دانش آموزان می توانند در این روش شرکت کنند اما هر چه زمان جلسه کوتاه تر باشد، تعداد شرکت کننده ها نیز باید کمتر باشد.
* تعداد افراد یک گروه معمولا 4 تا 5 نفر مناسب است ولی تا 15 نفر نیز می تواند باشد.
* هر موضوعی که انتخاب می شود باید دانش آموزان اطلاعات مختصری در مورد آن داشته باشند و با انگیزه کافی در مورد آن به ارائه ایده بپردازند.
* همه دانش آموزان باید بدانند که کمیت نظرات ارائه شده بسیار مورد توجه شماست .
* دانش آموزان باید ابتدا با قواعد بارش فکری آشنایی کافی داشته باشند.

مراحل اجرای الگوی تدریس بارش فکری
الف) طرح موضوع
* انتخاب و ارائه یک موضوع یا مسئله
* طرح سئوالات ایده برانگیز

ب) گروه سازی و شرح قوانین
* تشکیل گروه ها
* تعیین سرگروه و منشی
* اعلام قوانین روش بارش فکری

ج) بارش ایده ها
* متمرکز کردن دانش آموزان برروی ارائه و طرح ایده ها
* تأکید معلم بر روی بیان تمامی ایده ها و تعداد هر چه بیشتر آنها

د) طبقه بندی ایده ها
* دسته بندی ایده ها و تنظیم آنها به ترتیب اولویت
* حذف ایده های مشابه و نامناسب

و) ارزشیابی ایده ها
* ارائه ایده های نهایی و پالایش شده
* اصلاح ایده های نادرست از نظر علمی
* قضاوت در مورد ایده ها و تأکید روی ایده های نو و خلّاق

قوانین کار گروهی در روش بارش فکری
1 - هر چه تعداد ایده ها بیشتر باشد بهتر است.
2 - هیچ ایده ای توسط اعضای گروه حذف نمی شود و هیچ ایده ای نادیده گرفته نمی شود.
3 - انتقاد و اعتراض ممنوع است.
4 - قضاوت در مورد ایده ها ممنوع است.
5 - مخالفت ممنوع است.
6 - اعضای گروه باید با توجه به نظرات یکدیگر ایده جدید بسازند.
7 - تمامی ایده ها غیر از شوخی های آشکار، پذیرفتنی است.
8 - سرگروه مسئول برقراری نظم و رعایت نوبت در گروه است.
9 - نظرات غیرعادی و دور از ذهن نیز دارای اهمیت هستند.

مزایا و معایب روش بارش مغزی
با وجودی که روش بارش مغزی بسیار متداول است، لیکن تاکنون به طور خاص در جهت روشن نمودن بهترین شرایط اجرای این روش، تحقیقات کافی صورت نگرفته است.

مزایای این روش عبارت است از :
* با توجه به اصل هم افزایی باعث می شود خلاقیت گروهی مؤثرتر از خلاقیت فردی عمل کند.
* با این روش در مدت زمان نسبتاً کوتاهی، شمار زیادی پیشنهاد حاصل می شود.

معایب این روش عبارت است از :
* ممکن است ایجاد شرایط جهت اظهار نظر آزاد و بی واسطه دشوار باشد.
* گروه معمولا تحت فشار اکثریت قرار گرفته و موجب می شود فرد با نظر اکثریت موافقت کند، حتی اگر قویاً احساس کند که نظر اکثریت اشتباه است.
* اکثر اوقات تمایل گروه بر حصول یک توافق است تا دستیابی به پیشنهادات متنوعی که به خوبی مورد بررسی قرار گرفته باشند، در واقع این حرکت در حال حاضر به خاطر ساختار کلاس، به صورت عادت درآمده است.
* هنگام بارش مغزی، اغلب افراد مواردی بدیهی یا ایده آل را پیشنهاد می کنند و این امر از تلاش آنها برای بحث بیشتر و در نتیجه ارائه پیشنهادات خلّاق می کاهد.
* ماهیت تنوع گرای بارش مغزی، خود به خود مسبّب افزایش پیشنهادات می شود ولی قادر به اصلاح و پالایش ساختاری پیشنهادات نیست.
* اجرای موفقیت آمیز این روش مستلزم شناخت قبلی افراد از مسأله است.

جمع بندی
به نظر می رسد یک روش تدریس که سعی دارد افراد را به تفکر خلّاق وادارد با خودانتقادی و بیان مزایا و معایب روش خود، شفافیت و ارزش لازم برای دقت نظر را دارد. این روش از متداول ترین روش های تصمیم گیری گروهی است و فقط یک روش تدریس نیست و در علم مدیریت برای مدیرانی که به خلاقیت و نقش نیروی انسانی در کار، اهمیت فوق العاده ای قائل هستند، بهترین روش برای دسترسی به نتایج کاربردی جهت افزایش کارآیی یک سازمان یا مؤسسه خدماتی، تولیدی و توزیعی است. طبیعی است که چند نفر همیشه بهتر از یک نفر می اندیشد حتی اگر آن یک نفر نابغه باشد.

با روش بارش مغزی ما قادر خواهیم بود از شکل معلم محوری به سوی مشارکت دانش آموزان کشانده شویم و واداشتن آنان به تفکر واگرا و جمعی، به آنان آموزش خواهد داد که اصل مهم زندگی یعنی مشورت کردن و گوش دادن به نکته نظرات دیگران و استفاده کردن از تجارب افراد حاذق و ماهر و خوش فکر را مدنظر داشته باشند. در این روش خودباوری دانش آموزان نسبت به خود ارتقا می یابد و اعتماد به نفس آنان تقویت می شود، دیگر هیچ دانش آموزی برچسب ضعیف یا ناتوان در یادگیری نخواهد خورد.

یک معلم باید قبل از هر نوع تصمیم و اقدام مدیران، حداقل در جامعه ما که از سیستم آموزشی تبعیت نمی کند، باور داشته باشد که امروزه با فراوانی اطلاعات و قرار گرفتن در دهکده جهانی، نمی توان با شیوه سخنرانی متکلم وحده بود. از سویی آنچه که در زیرِ دستانِ ما در حال تلف شدن و نابودی است استعداد و ذوق و علایق دانش آموزان است و صد البته دوران کودکی و بزرگسالی آنان نیز بدون هر نوع سرمایه گذاری مفید، خط بطلان می خورد.

اگر نوع و ماهیت درس ما به گونه ای است که نمی توانیم با روش های نوین تدریس عمل کنیم، حداقل برای احقاق حق آموزشی دانش آموزان، ماهی یک بار و به تناسب موضوع درس از این روش تدریس استفاده کنیم. عمده مشکل ما تعداد زیاد دانش آموزان و سروصدای غیرقابل تحمل آنان است، اما اگر دقت کنید این روش نیز برای کلاس های پرجمعیت پیشنهاد شده است و با گروه بندی 5 تا 15 نفره می توان کلاس را مدیریت کرد. اما اگر روش بارش مغزی را به خوبی برای آنان تعریف نمائیم، باور کنید که دانش آموزان خود ، شیفته بیان نظرند. چون کسی از آنان جویای فکر و اندیشه نیست و کودکان و نوجوانان هر دو از نادیده شدن رنجورند. آنان اگر احساس مفید بودن کنند و یک معلم با سعه صدر، فقط به نتایج مفید تدریس خود در کلاس درس بیندیشد، مابقی مشکلات خود به خود قابل حل شدن است.

مهم ترین اصول گفت و گو در این روش تدریس رعایت می گردد و برای همین دانش آموزان در مابقی مراحل زندگی خود چیزهای مفید و ماندگار بسیاری یاد خواهند گرفت. از جمله احترام گذاشتن به آرای دیگران و همفکری با آنان، قبول نظرات مفیدتر و خودخواه نبودن، تلاش برای تفکر بیشتر، بکارگیری تمامی توانایی های خود با حواس جمعی بیشتر برای ارائه بهترین ایده، تلاش برای یافتن راه حل و حل مسأله، نومید نشدن در پیدا کردن ایده بهتر. تمامی این موارد شاه کلید یک مدیر خردمند است.

فردا اگر دانش آموز ما کارگر، معلم، مهندس ، پزشک، مدیر، وزیر و یا هر شغل دیگری اختیار کند با پختگی ناشی از چنین روش تدریسی قادر به حل و فصل امور خواهد بود. چنین افرادی از انجام کارهای ثابت و یکنواخت زود خسته می شوند و برای افزایش انرژی و هیجان، خود به خود احساس نیاز به همفکری با همکاران خود خواهند داشت. اصلی که خود ما معلمان در طول خدمت از آن بی بهره ایم و یا نمی دانیم و عارمان می آید بپرسیم و یا می دانیم و نمی خواهیم به دیگران نیز یاد دهیم. که هر دو حالت گویای مشکلات تربیتی و رفتاری است.

از یک سو افراد در هر جامعه باید از یکدیگر یاد بگیرند. هیچ نسلی بنای زندگی خود را بر مبنای صفر تنظیم نکرده است و نمی تواند بکند. از سوی دیگر بهترین منبع برای سرمایه گذاری اثربخش و تحول آفرین، کمیت و کیفیت روش تدریس ما برای کودکان است که قرار است در یک سیستم رشد یابند. با از دست دادن چنین فرصت طلایی، ما در واقع زمان مناسب برای زندگی بهتر را از دست می دهیم و حکم تبعیت و وابستگی مطلق خود را از دانش و توان از ما بهتران تا ابد امضا می نمائیم.

همه ما اعم از وزیر که در جمع بندی روش های تدریس جدید و ارائه کارگاه های آموزشی مفید برای معلمان غفلت می کند، دانشگاه فرهنگیان که در ارائه روش های تدریس نوین به دانشجو معلمان کوتاهی می کند و خود نیز به طور عملی از آنها استفاده نمی کند و به شیوه سنتی تدریس می کند، مدیران و معاونان مدارس که تحمل شنیدن صدای بلند از کلاس درس را ندارند و زنگ کلاس را فرصت استراحت و آرامش خود برای انجام کار تلقی می کنند، یا تمامی معلمانی که مدام تذکر می دهند، مقصر هستیم.

از وزرای قبل و حال می پرسم که چگونه ممکن است دوره های آموزشی به صورت کارگاه و یا مشاوره به تعداد 63 جلسه فقط برای یک نفر خاص یعنی دکتر پریناز بنیسی بگذارند و از دانش و تخصص دیگر روانشناسان باز مانند؟ یا نتایج این دوره های آموزشی نیم بند در کدامین بخش آموزش و پرورش اثرگذار بوده است که ارزش هدر دادن وقت معلمان، مدیران و مشاوران و یا اهمیت هزینه کرد وزارتخانه را داشته است؟

اگر مجموع عوامل درون و برون سازمانی، اعم از نیروهای صفی و ستادی همین امروز به خود نیائیم، فردا برداشت مفیدی از اتلاف سرمایه های امروز خود نخواهیم داشت. با این روش در خلوت تدریس مجازی خود نیز می توانیم به خوبی دانش آموزان را به تفکر و مشارکت هر چه بیشتر واداریم. فقط باید باور کنیم که معلم هستیم و راکد ماندن دانش و سبک تدریس معلمان، موجب ایستایی و انجماد نظام آموزشی و جامعه خواهد بود.


1 ) روش های فعال تدریس. روش بارش مغزی. پانزدهم اسفند 1391. وبلاگ مجتبی نظری.
2 ) زیبا وب. الگوی تدریس بارش مغزی. حمید رضا ترکمندی.
3 ) وبلاگ کلاس خلاق . روش تدریس یورش فکری/ بارش مغزی. 23 آبان 1386. فاضل شاهی آذر

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید