خواجه نصیرالدین توسی دانشمند بزرگ، شیفتۀ علم و پشتیبان عالمان در قرن هفتم هجری است. اصلش از جهرود قم بود و در سال 597 مهی (580 خورشیدی ) در توس چشم بر جهان گشود. تعلیم و تربیت اولیۀ او نزد پدرش بود و سپس برای تکمیل دانش به نیشابور رفت. اندی سال پس از حملۀ چنگیز گجستک، پیش اسماعیلیه پناه گرفت و در خدمت ناصرالدین محتشم امیر قهستان از اندیشمندان و امیران فرقۀ اسماعیلیه بسر برد و در سال 633 مهی (614 خورشید) کتاب اخلاق ناصری را به نام او نوشت. این کتاب پر مایه در اخلاق و حکمت عملی دارای سه بخش است؛ بخش نخست تهذیب اخلاق ( پیرایش خوی ) بخش دوم تدبیر منزل ( خانه داری ) بخش سوم سیاست مدن ( کشورداری ).
پس از غلبۀ هولاکو بر خورشاه در سال 654 مهی (635 خورشیدی) نصیرالدین توسی از قید اسماعیلیه رهایی یافت و به خدمت هولاکوخان درآمد و تا پایان عمر با حفظ مقام وزارت، کارهای بزرگی در سیاست و علوم طبیعی و نظری انجام داد. از جمله فتح بغداد و انقراض سلسلۀ عباسیان که حدود پانصد سال دوام یافته بود و در بیشتر این پنج سده، عباسیان نیّت شومِ زدودن فرهنگ و هنر و زبان ایرانی را پی گرفته و از این مدت حدود سیصد سال، خلفای عباسی بازیچۀ ترکان گشته و خشونتِ رفتار ترکان زیر علَم عباسیان نیز بر ایران تحمیل شده بود. نیز خواجه نصیرالدین مأمور تأسیس رصدخانه و نوشتن زیج شد. او با همکاری ریاضیدانان بزرگ روزگار و در اختیار گرفتن عایدی اوقاف قلمرو ایلخانی، یکی از حوزه های بزرگ علمی ایران در دورۀ بعد از اسلام ( دوران نو ) را در مراغه به سال 657 مهی (638 خورشیدی) بنا نهاد.
خواجه نصیرالدین توسی یکی از بزرگترین دانشمندان حوزۀ تمدنی ایرانِ بعد از اسلام و تالی دانشمندان بزرگ ایرانی، فارابی، ابوریحان، ابن سینا و عمرخیام از علاقۀ خان مغول به اخترشناسی و علم افلاک نهایت استفاده را به نفع فضل و فرهنگ و تمدن ایران کرد و در پناه تکمیل رصدخانه، حوزه ای عظیم با صدها دانشمند که از اکناف ممالک اسلامی و غیر اسلامی دعوت کرده بود، تشکیل داد و یکی از بزرگترین کتابخانه های جهان را با بیش از چهارصد هزار کتاب بنیان گذارد و در سایۀ نفوذی که در هولاکو خان داشت، محیطی مساعد برای انجام پژوهش های اخترشناسی و ریاضی و دیگر علوم ایجاد کرد و ذخایر علمی قلمرو ایلخانان را از کتابها و نفائس گرفته تا دانشمندان از انهدام و قتل نجات داد.
بی تردید می توان حوزۀ علمی رصدخانۀ مراغه را یکی از بزرگترین دانشگاه های نجوم و ریاضیات در دنیای قدیم دانست؛ که نمونه ایست از سلیقۀ ایرانی. شوربختانه امروز با تأسیس برخی دانشگاه های رنگارنگِ بی مایه، هنر و سلیقۀ ایرانی را به بند کشیده اند.
در بخشی از رصد خانۀ مراغه چاله هایی کنده شده بود که اخترشناسان از درون آنها در روز نیز ستارگان را رصد می کردند. میان قطر دهانه و ژرفای آن چاله ها رابطۀ خاصی وجود داشت که با توجه به شکست نور در طبقات جو زمین، آسمان تیره دیده می شد و ستاره ها نمایان می شدند. شرح این علوم در کتاب « متوسطات » بر پایۀ هندسۀ جمشیدی منسوب به ریاضیدان بزرگ سدۀ هشتم هجری « غیاث الدین جمشید کاشانی » آمده است.
سه سده بعد از خواجه نصیر ( در سدۀ شانزدهم میلادی ) پژوهش های رصد خانۀ مراغه پشتوانه ای مهم برای کپرنیک منجم لهستانی شد. ( نیکلاوس کپرنیک 19 فوریه 1473 / 10 اسفند 851 - 21 مه 1543 / 9 خرداد 922 ) وی کتاب « دربارۀ اجرام آسمانی » را در اثبات نظریۀ خورشید مرکزی نوشت.
امروز جهان غرب کپرنیک را پدر علم نجوم می خواند. ناگفته نماند مشکل ما نام نیست، مشکل کژی و کاستی زاده شده از سستی ما و احساس عجز در برابر مدرنیسم غرب از روی جهالت و قربانی کردن اصالت و هویت خویش برای ارضا نفس است و غرب نیز این را فهمیده.
آثار گرانمایۀ خواجه نصیرالدین توسی در ریاضیات و نجوم عبارتند از : رساله در حساب، رسالۀ معینیه در هیئت، حل مشکلات معینیه، ترجمۀ صور الکواکب عبدالرحمن صوفی، سی فصل در تقویم، زیج ایلخانی، بیست باب در اسطرلاب. همچنین آثار ارزشمند دیگری در منطق، حکمت نظری و عملی، مسائل دینی و طبیعیات دارد.
کارهای او نام وی را در ردیف نامهای جاودانی چون کپرنیک، گالیله، کپلر و نیوتن ثبت می کند. خواجه از نقشبندان روزگاران ایران است که در سال 672 مهی(653 خورشیدی) در بغداد چشم از جهان فرو بست. روحش شاد و راهش پرفروز باد.
پنجم اسفند بزرگداشت استادالبشر خواجه نصیرالدین توسی و روز مهندس فرخنده باد.
در نگارش این چند خط یاد استاد بزرگوار آقای دکتر عجب شیرزاده استاد فیزیک و نجوم دانشگاه تبریز در خاطرم نقش بسته. به پاس زحمات و دلسوزی ایشان تقدیم می گردد.
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
نظرات بینندگان