مبنای تصمیمات ما " احساسی و وهمی " یا " فهمی و عقلی " است ؟

کارشناس پژوهش های راهبردی شورای عالی آموزش و پرورش:

*ضروری است افعال و فعالیت های خود را در انجام امور به این نوع ویژگی ها که از ویژگی های عقلانی است، مجهز کنیم و تا آنجا که ممکن است از تصمیم گیری های وهمی و فعالیت هایی که در آن ها عقل و ویژگی های کار عقلانی جایی ندارند، دوری کنیم و به کارگیری فعالیت های عقلانی را در انجام امور خویش تقویت نماییم، فلذا باید به کارهای پژوهشی و مبنا های پژوهش آشنا باشیم و عمل نمائیم.

* در عین عقلانیت ، شیفته  نقطه نظرات خود نشود، چرا که شیفتگی سبب علم زدگی و دگم شدن محقق می شود؛ واین شیفتگی و تعصب زیاد روی موضوعی ، مانع رشد ذهنی و بلندی نظر فرد می شود.

بسمه تعالی

هفته پژوهش مبارک باد                                                                          

" به تجربه ثابت شده  تا پژوهش و تحقیق صورت نگیرد تدریس به نتیجه و ثمر نخواهد رسید."
مقام معظم رهبری

"زندگی بدون مطالعه و تحقیق زندگی نیست و ارزش زیستن ندارد"   سقراط حکیم

پژوهش موتورمحركه تعلیم وتربیت است لذا تصمیمات  این حوزه ی خطیر باید مبتنی برپژوهش ها ویافته های علمی باشد.. پژوهش شاه راه ورود به نوآوری وشكوفایی است .
. پژوهش در آموزش وپرورش منجر به بهبود كیفیت فعالیت های یاددهی - یادگیری درسطح مدرسه می شود.مبنای تصمیمات ما احساسی  و وهمی  یا  فهمی وعقلی است ؟
چکیده :

در طول تاریخ اخلاق و عرفان بحث های زیادی در مورد مناظره ی بین عقل و احساس [ یا عقل و عشق ] انجام شده است. عده ای قائل بر این بودند که فقط عقلانیت بر جامعه و بر انسان حاکم باشد. عده ای می گفتند راه رسیدن به انسانیت انسان و حتی خدا، راه احساس، خدا، فطرت و عشق است. باید آمیزه ای از این دو باشد تا انسان به سرفرازی در زندگی شخصی و اجتماعی برسد.
در آیات و روایات داریم : کلُّ ما حَکَم به العقل ، حَکَم به الشرع . هرچیزی که عقل می گوید، شرع هم همان را می گوید. یعنی تمام احکام الهی بر مبنای عقل است. این عقل دو قسمت است : یک قسمت عقل نسبی و قسمت دیگر عقل مطلق است.
عقل مطلق یعنی عقل الهی. هرچه که شرع گفته است، عقلانی است. یعنی هرآنچه که خداوند فرموده، عقلانی است و خلاف عقل نیست. این، عقل مطلق یا عقل کامل است.
اما عقل نسبی، عقلی است که ما داریم و در طول زندگی دائم در حال پیشرفت و پسرفت است. نمی توانیم بگوییم هرچه که خداوند فرموده، با عقل یک بچه جور در می آید ، یا با عقل یک روحانی جور در می آید. عقل یک چیز نسبی است. شما امروز عاقل تر از ده سال پیش خودت هستی. ده سال دیگر عاقل تر از الان خواهی بود. بنابراین نمی توان گفت هرچه که خداوند فرموده، باید با عقل من جور در بیاید ! خیر، می گوییم هرچه که خداوند گفته کاملاً عقلانی است ؛ عقل مطلق. عقل های ما نسبی است و ما در طول زمان و در طول رشد عقل، آرام آرام به صحت و عقلانی بودن حرف های خداوند پی می بریم.
ماهیت بحث در تعلیم و تربیت:
 الگو و ماهیت تحقیق علمی(عقلی) در علوم انسانی و تربیتی  ، از علوم مادی و فیزیکی گرفته شده و هدف آن " حقیقت یابی" و" فهم جویی در کنه مطلب " بوده و هست.به عبارت دیگر تحقیق را می توان کوشش هایی سازمان یافته تلقی کرد که محقق را در روشن سازی حقیقت یک موضوع، یاری می کند. گاهی محقق " واقعیت"، یعنی " آنچه که هست" را بر می گزیند و از طریق یک سلسله تلاش ها، به نام " تحقیق" به دنبال کشف " حقیقت " آن ، یعنی " آنچه که باید باشد " کاوش می کند.
کاربرد روش های تحقیق در  حوزه ی علوم انسانی  وتربیتی ، از گذشته های دور همواره مد نظر دانشمندان بوده است، اما پیدایش مصداق علمی این کاربرد را باید از ابتدای قرن بیستم به بعد دانست.
پایه های اولیه ی تصمیم گیری
انسان ها عمدتا بر دو بنیاد یا دو پایه به حل مشکلات و تصمیم گیری ها در امور مبادرت می کنند: 1)  این پایه های تصمیم گیری یکی وهم است؛ 2)  و دیگری عقل است، بدین معنی که بشر عادی در زندگی یا بر مبنای  وهم  و خیال تصمیمی می گیرد و به حل مشکلات خویش می پردازد و یا بر پایه ی عقل و درایت. از ویژگی های عمده و معمول تصمیم گیری ها بر اساس وهم  و پندار، داشتن پایان و سرانجامی حسرت بار و ناموفق است. در حالی که بارزترین و آشکارترین صفت تصمیم گیری بر پایه ی عقل و درایت ، پایان و نتیجه ای فرح بخش و موفق می باشد.
از طرف دیگر ، به لحاظ تعلیمات و فرهنگ الهی و اسلامی نیک می دانیم ، آنچه که شیطان و افعال شیطانی تلقی می شود، محدود به حوزه ی وهم و خیال است، به عبارت دیگر، شیطان صرفا در حوزه ی وهم و خیال فعالیت دارد و در حوزه ی عقلانی، او را هیچ راهی نیست.
یکی از سهل الوصول ترین راه ها برای کشف ویژگی های افعال عقلانی مطالعه ی تجارب ضبط شده ی بشر در طول تاریخ است. بنابراین از این گونه مطالعات و بررسی ها در می یابیم که آن دسته از فعالیت هایی که افراد در انجام آن ها ویژگی هایی چون: دقت، صبر وشکیبایی، رعایت اختصار، نظم وبرنامه ریزی ، شبکه سازی از اطلاعات و مانند اینها را مراعات کرده اند، سرانجامی موفق و کمتر توام با حسرت و غصه داشته اند. برعکس ، اعمالی که در آن ها ویژگی های یادشده و مشابه آن ها لحاظ نشده است به پایانی ناخوشایند و حسرت بار انجامیده است. (نادری و سیف نراقی،1388)
البته باید توجه داشت که این شیوه ی حقیقت یابی یا به کنه امور رسیدن، در درجه ی اول نزد صاحبان وحی( پیامبران الهی) و در درجه دوم نزد علماء و عرفا  که حقایق را به طور مستقیم دریافت می دارند، می باشد.
لذا بر ما انسان های معمولی و مبتدی که نه برای دریافت وحی برگزیده  شده ایم و نه چون عرفا صاحب مکاشفات عارفانه می باشیم ، ضروری است افعال و فعالیت های خود را در انجام امور به این نوع ویژگی ها که از ویژگی های عقلانی است، مجهز کنیم و تا آنجا که ممکن است از تصمیم گیری های وهمی و فعالیت هایی که در آن ها عقل و ویژگی های کار عقلانی جایی ندارند، دوری کنیم و به کارگیری فعالیت های عقلانی را در انجام امور خویش تقویت نماییم، فلذا باید به کارهای پژوهشی و مبنا های پژوهش آشنا باشیم و عمل نمائیم.
البته هر محققی بایستی در نظر داشته باشد آنچه را که او در نتیجه ی کوشش هایی که در روند تحقیق ، و به منظور حقیقت یابی و فهم جویی در کنه مطلب می یابد ، احتمالا بخشی یا پرتوی از حقیقت است و نه تمام آن؛  لذا در عین عقلانیت ، شیفته  نقطه نظرات خود نشود، چرا که شیفتگی سبب علم زدگی و دگم شدن محقق می شود؛ واین شیفتگی و تعصب زیاد روی موضوعی ، مانع رشد ذهنی و بلندی نظر فرد می شود. بنابراین در یک تقسیم بندی ساده می توان انواع تصمیم گیری را به شرح ذیل دسته بندی نمود.
انواع تصميم گيري :
1- تصميم گيري احساسي؛ كه تصميم بر اساس يك احساس خاص (عشق، خشم، كينه، حسادت، كمك و...) گرفته مي شود.
2- تصميم گيري اجتنابي؛ تصميمي كه فرد به دليل نگراني و ترسی كه دارد، سعي مي كند تا آنجا كه مي تواند آن را به تعويق اندازد. اين گونه اتخاذ تصميم، امكان آن را به وجود مي آورد كه فرد، فرصت هاي مناسب زندگي خويش را از دست بدهد.
3- تصميم گيري اخلاقي؛ تصميمي است كه فرد، براي انجام آن به دلايل اخلاقي تكيه مي كند. مثلاً ادامه دادن به يك زندگي مشترك مملو از تنش و پرتشنج، به دليل وجود فرزند.
4- تصميم گيري تكانشي؛ اين نوع تصميم گيري، بسيار سريع و بدون توجه به عاقبت كار، يا ارزيابي و توجه به موقعيت ها و شرايط صورت مي گيرد. مثلاً فردي، فرد مقابل خود را براي كاري كه در نظر دارد ترغيب به عجله مي كند و قدرت تفكر در مورد يك عمل درست را از او مي گيرد.
5- تصميم گيري مطيعانه؛ سبك تصميم گيري مطيعانه، مي تواند صدمه زيادي به موضوع تصميم و يا به عنوان مثال، به رشته تحصيلي فرد، وارد كند . در تصميم گيري مطيعانه، ديگران براي يك يا دو نفر يا موضوعي، تصميم مي گيرند بدون آن كه فرد يا افراد يا موضوعي كه تصميم بر روي آن اجرا مي شود، نقشي دراين تصميم گيري داشته باشند . نمونه اين تصميم گيري را مي توان در ازدواج هاي سنتي مشاهده كرد.
6- تصميم گيري عقلاني؛ سالم ترين تصميم ها، تصميمي است كه براساس تفكر، بررسي و مطالعه، ارزيابي و تحقيق صورت بگيرد . تصميم گيري عقلاني، براساس واقعيات است و معمولاً خطا و اشتباه در آن به ندرت ديده مي شود.
اصول تصميم گيري عقلاني :
تصميم گيري عقلاني نيز مانند بقيه مهارت ها، داراي اصول و مهارت هایی است كه به ترتيب ذيل است :
- مواجه شدن با يك تصميم : زماني است كه فرد متوجه مي شود بايد تصميم بگيرد. بنابراين روي آن تمركز كرده و ضمن روشن كردن موضوع تصميم، اطلاعات مورد نياز را جمع آوري مي نمايد.
- حق انتخاب و بررسي مورد تصميم بر اساس اطلاعات : با راه حل ها واطلاعاتي كه فرد به دست آورده، اين حق را مي يابد تا تصميمي درست براي رشته تحصيلي، ازدواج يا انجام كار مورد نظرش بگيرد.
- ارزيابي پيامدهاي پيش بيني شده حق انتخاب : فرد پيامدهاي متفاوت از انتخاب ها را مورد بررسي و ارزيابي قرار مي دهد تا معقول ترين آنها را انتخاب كند.
- تعهد به تصميم : نسبت به تصميمي كه گرفته مي شود بايد پاي بند بود و به آن اعتقاد داشت.
- برنامه ريزي براي انجام تصميم : حتي تصميم عقلاني نيز نياز به برنامه ريزي دقيق دارد.
- اجرا يا انجام تصميم : در اين مرحله، فرد به صورت عملي وارد مراحل برنامه ريزي شده مي شود . مثلاً تصميم به يك رشته تحصيلي كه مراحلي همچون ثبت نام، مطالعه، شركت در آزمون و غيره دارد.
جريان يا بستر تصميم :
يك تصور غلط رايج آن است كه هر تصميم، مستقل و جدا از ساير تصميمات اتخاذ شود. به عبارت ديگر، اطلاعات گردآوري مي شود، گزينه ها جست و جو مي گردد و موردی برگزيده مي شود بدون آنكه به موارد گذشته توجه شود. ولي در حقيقت هر تصميم بر محتوا و بستر تصميمات گذشته استوار است. معمولاً براي توضيح اين مطلب از استعاره بستر يا رودخانه تصميم استفاده مي گردد . بستر يا جريان تصميم گيري، اتخاذ تصميم جديد را در احاطه خود دارد و بر آن تاثير مي گذارد، ممكن است تصميمي كه در گذشته گرفته شده مقدمه اي براي تصميم اخير باشد و بر تصميم هم اثر امكان پذيري و هم اثر محدود كننده دارد. بسياري از تصميمات بعدي بدنبال اين تصميم جريان پيدا مي كنند.
با توجه به مطالب بالا به چند نكته مهم اشاره مي نماييم :
1. شناخت و آگاهي كامل از قابليت ها و توانائي هاي خود داشته باشيم. اجازه ندهيد ترس از شكست فضاي ذهني شما را اشغال نمايد.مطمئنا در طول زندگي موفقيت هايي داشته ايد كه مي تواند در كنار اين شكست شما را در تصميم گيري تقويت نمايند.
2. داشتن ديدكامل نسبت به استراتژي، اهداف بلند مدت و كوتاه مدت خود.اگر براي خود اهدافي در نظر داشته باشيد هنگام تصميم گيري راحت و سريع تر انتخاب مي نماييد زيرا بايد فعاليتي را انتخاب نماييد كه در مسير اهداف شما باشد. البته سعي نماييد موضوع را كاملا بررسي نماييد البته تا آن جائي كه امكان پذير است.
3. آگاهي نسبت به وضعيت موجود خود.
4. داشتن تجربه كافي درباره موضوعي كه بايد در باره آن تصميم گرفت و يا آگاهي از نظر كارشناسان مربوطه.
5. توان خود را براي تجزيه و تحليل صحيح مشكلات و مسائل بالا ببريد.
6. ذهنيت باز داشتن و آماده شنيدن نظرات ديگران بودن و دوري از پيش داوري در باره قضايا.
7. مسئوليت پذير باشيد و اتخاذ تصميم با قاطعيت و بدون ترديد يا تزلزل داشته باشيد.
8. قبل از اقدام به هر كاري لحظه اي صبر نماييد. مهمترين كار اين است كه قدري صبر كنيد؛ اصلا عجله نكنيد. به خودتان وقت بدهيد.
9. قبل از تصميم گيري، به جست و جوى اطلاعات لازم در رابطه با موضوع مورد نظر بپردازيد.
10. با مطالعه و تحقيق درباره موضوع مورد بررسي اطلاعات خود را در آن باره گسترش بخشيد و از ملاك ها و معيارهايي كه بايد مورد توجه قرار گيرد آگاهي يابيد. ناگفته نماند متناسب با اهميت موضوع تصميم، بايد دامنه تحقيق و مشورت را كاستي يا فزوني بخشيد، به گونه اي كه از وسواس بيش از حد و احساسات زودگذر در امان باشيم .
11. پس از كسب اطلاعات لازم به سنجش و مقايسه آنها بپردازيد و بهترين گزينه را انتخاب نماييد. براي انتخاب بهترين گزينه نيز مي توان از مشورت ديگران استفاده كرد. در اين مرحله بايد اطلاعات به دست آمده را خوب مررور نماييد. دقت كنيد با توجه به شناختي كه به دست آورده ايد، كدام تصميم با استعداد ها، امكانات و علايق شما سازگار تر است. آيا در نهايت از تصميم خود ، راضي هستيد؟
12. اكنون كه تصميمي آگاهانه و از روي دقت و مشورت گرفته ايد، بدون كوچك ترين ترديد و ترسي مقدمات وارد شدن به مرحله عمل را آماده نماييد. مثلا پرداخت هزينه ثبت نام، انجام مراحل ثبت نام، ....
13. اگر كاري كه براي انجام دادن آن تصميم گيري نموده ايد يك هدف بلند مدت مي باشد، بايد براي رسيدن به آن برنامه ريزي نمود. پس از طراحي برنامه و مشخص كردن زمان و منابع، در مورد برنامه تنظيم شده با افراد آگاه و مطمئن مشورت كنيد و در صورت نقص يا اشتباه به اصلاح آن پرداخت.
14. از افرادي كه در زمينه هاي مختلف و در زندگي خود به خوبي تصميم مي گيرند، الگو گيري كنيد و حتي با آنان درباره راز موفقيت شان در تصميم گيري صحبت كنيد.
15. حالا وقت عمل كردن مي باشد. با توكل بر خداوند متعال و بدون اهميت دادن به حرف ديگران و با قدرت تمام وارد عمل شويد.
منابع و مآخذ:
-    نادری، عزت اله و سیف نراقی، مریم؛ روش های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی. تهران: نشر ارسباران 1388.
-    آقاجانی ، محمد صادق؛ مقاله "چگونه تصمیم گیری کنیم" سایت روان شناسی و مشاوره، 19 / 9 / 1393 
-    انجوی نژاد ، حجة الاسلام سید محمد ؛ عقل و احساس ( سخنرانی 30 / 3 / 1388  ) سایت کانون فرهنگی رهپویان وصال شیراز – چهارشنبه 19 / 9 / 1393