آموزش و پرورش و بازتولید ایدئولوژی سرمایه داری: "نگاهی به نظریه لویی آلتوسر "

شهروز فروتن کیا -عضو شورای نویسندگان سخن معلم و دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه تهران

هنگامی که از بازتولید ایدئولوژی دولت حاکم توسط نهادهایی چون خانواده و آموزش و  پرورش سخن به میان می آید این بدین معناست که هر یک از این نهادها به نوعی درخدمت منافع نظام حاکم قرار دارند و ارزش ها و آرمان ها و به عبارتی دیگر ایدئولوژی نظام حاکم را ترویج، القا و بازتولید می کنند . از سوی دیگر ، کارکرد ایدئولوژی توجیه وضعیت موجود است از این رو مشاهده می گردد که کنشگران فعالانه یا منفعلانه ارزش ها و خط مشی های نظام حاکم را دنبال می کنند و آن را مجددا خلق می نمایند. بنابراین در هر نظامی مجموعه ای از ساختارها حاکم است که از جانب کنشگران و عاملان بازتولید می گردد.

ايدئولوژي نظامي است (با منطق و دقت خاص خود) از بازنمايي‌ها (تصاوير، اساطير، ايده‌ها يا مفاهيم در هر مورد خاص) كه از وجود تاريخي و نقشي خاص در يك جامعه‌اي معين برخوردار است...

آلتوسر معتقد است در جوامع سرمايه‌داري دو نوع گفتمان وجود دارد: گفتمان علمي كه معرفت درست مي‌دهد و گفتمان ايدئولوژيك كه چنين نمي‌كند. منظور آلتوسر از گفتمان علمي، همان ماترياليسم تاريخي است كه درباره واقعيت‌ مادي وجود افراد، در مجموعه‌اي پيچيده‌اي از نيروها و روابط توليد كه شامل توليد سرمايه‌داري هم مي‌شود، سخن مي‌گويد. برخلاف علم، ايدئولوژي ارتباط چنداني به آگاهي ندارد. ايدئولوژي سازنده گفتمان‌ها، تصاوير و مفاهيم است كه نمي‌تواند واقعيت‌ و جايگاه ما را در درون آن روابط بازنمايي كند؛ اما علم واقعيت و جايگاه ما را در درون اين روابط مي‌نماياند؛ ايدئولوژي‌ها متضمن بازنمايي دنياي واقعي زندگي مردم نيستند؛‌ ايدئولوژي بازتاب مناسبات واقعي حاكم بر افراد نيست.

آلتوسر معتقد است اگر زیربنای جامعه را اقتصاد در نظر بگیریم که بسیار تعیین کننده است ؛ روبنا، دولت و به طور کلی ساختار سیاسی و همچنین  ساختار ایدئولوژیکی را شامل می­ شود. در اینجا  بازتولید ارزش ها و آرمان های نظام حاکم از طریق ایدئولوژی صورت می گیرد و در حقیقت ایدئولوژی در بازتولید مهم ترین نقش را ایفا می کند. بنا به نظر آلتوسر ، کار روبنا کمک به ایجاد شرایط لازم برای بقای سرمایه داری است –پس عمده کارکردش این است که بازتولید شدن سرمایه داری را امکان پذیر کند. در جامعه سرمایه داری دولت در خدمت بازتولید و تداوم این نظام قرار دارد که از دو طریق این نقش را ایفا می کند:

در شرایط حاد از نیروی قهریه خود استفاده می کند: ارتش و پلیس که "دستگاه های سرکوب دولت" هستند. اما اغلب اوقات به دلیل کارآیی کم و بیش موثر "دستگاه های ایدئولوژیک دولت"  استفاده از قوه قهریه ضرورت ندارد؛ به عبارت دیگر دولت گاهی مستقیما از زور و سرکوب برای بازتولید نظام سرمایه داری استفاده می کند که این در مفهوم دستگاه سرکوب دولت نمایان می گردد و گاهی به شیوه غیر مستقیم یعنی از طریق نظام ایدئولوژیکی دولتی به بازتولید نظام حاکم می پردازد. مهمترین سازوبرگ های ایدئولوژیک دولت های سرمایه داری عبارتند از: کلیسا، مدارس، خانواده، نهادهای حقوقی و فرهنگی و رسانه های دولتی و ...

سازو برگ سركوبگر دولت با ساز و برگ ايدئولوژيك دولت يكسان نيستند. ساز و برگ سركوبگر دولت واحد و تك است در حالي كه ساز و برگ ايدئولوژيك متكثرند. دستگاه سركوبگر دولت به عرصه عمومي متعلق است در حالي كه ساز و برگ ايدئولوژيك با عرصه خصوصي مرتبط است. ساز و برگ سركوبگر دولت با خشونت كار مي كند در حالي كه ساز و برگ ايدئولوژيك دولت با ايدئولوژي سر و كار دارد. سازو برگ ايدئولوژيك مسلط در دوره تاريخي پيشا سرمايه داري كليسا بود اما امروزه مدرسه جاي آن را گرفته است. مدرسه امروز همراه با خانواده يك دوتايي تشكيل داده اند همان گونه كه كليسا و خانواده در زمان گذشته چنين دوتايي را تشكيل مي دادند

آلتوسر معتقد است ايدئولوژي‌ها و دستگاه‌هاي ايدئولوژيك دولتي از يك سو از جامعه طبقاتي و تضاد‌هاي ناشي از آن به وجود مي‌آيند و از سوي ديگر، به بازتوليد سلطه طبقه حاكم و نظام سرمايه‌داري ياري مي‌رسانند يا آن را بازتوليد مي‌كنند. آنچه به ويژه از نظر آلتوسر درباره «بازتوليد» اهميت دارد، قدرت كار است:

اين بازتوليد تا حدودي از سوي پرداخت دستمزد تأمين مي‌شود؛ اما كارگر بايد در كاري كه به او محول شده است، «باكفايت» باشد. اين مستلزم مهارت تكنيكي، يعني داشتن مهارت و توانايي استفاده از مها‌رت‌هايي است كه يك كار خاص مي‌طلبد، و «رفتار خوب»، يعني داشتن رفتار صحيح و احترام گذاشتن به مقامات و سخت‌كوش و متعهد بودن و غيره است. در سرمايه‌داري، اين مهارت‌هاي تكنيكي و رفتاري در نظام آموزش كسب مي‌شوند.

آموزش و پرورش يكي از مهم‌ترين سازمان‌هاي دولتي ايدئولوژيك مسلط در جوامع سرمايه‌داري مدرن است. در مدارس، كودكان به رغم اينكه مهارت‌ها ـ ميزان معيني از دانش فني و رموز كارـ را كه در لفافة ايدئولوژي‌هاي حاكم پيچيده شده است، كسب مي‌كنند (زبان ، حساب، هندسه، تاريخ طبيعي، علوم، ادبيات)، ايدئولوژي حاكم را در شكل محض آن (اخلاقيات، آموزش‌هاي مدني، فلسفه، رويكرد خاصي از دين) فرامي‌گيرند.

آلتوسر به خوبي استقلال نسبي ايدئولوژي را از زيربناي اقتصادي توضيح مي‌دهد؛ او بر اين باور است كه ايدئولوژي يك مؤسسه دولتي براي بازتوليد سرمايه‌داري است كه افراد از طريق فرآيند‌ جامعه‌پذيري به تدريج با عرف‌هاي فرهنگي و روش‌هاي رفتاري جامعه‌اي كه در آن رشد مي‌كنند، آشنا مي‌شوند.

ارسال مطلب برای سخن معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید