نهضت انتقادی

  « نهضت انتقادی » با قدمت حیات بشری تداخل و تناسب طبیعی و منطقی دارد و این پروسه در بطن خود یک سیر تکاملی و تطور و تحول بنیادین را نهفته دارد. انتقاد که با اصلاح نیز همگنی و همخوانی دارد همواره خواهان بهینه گشتن و نهادینه شدن صدق و راستی و نیکی و حق و حقیقت بوده و رشد و تکامل و توسعه را به همراه خود داشته است.

آنجا هم که سخن از انقلاب و دگرگونی و قلب مؤلفه ها و موضوعات عدیده در میان بوده و پای آلترناتیو به میان آمده است، بهینه سازی و سلامت و صحت و ارزش گذاری نوین و رفع و دفع نواقص، انحرافات، اشتباهات و ناحق ها مدنظر و در اولویت بوده است.

 انتقاد با تخریب و الزاما انعدام و انهدام در تباین و تنافر است، مگر آن که هدف مقابل در یک تحلیل و تفسیر و تأویل ضد تکاملی و در مغایرت با حق و حقیقت و اصول مسلم انسانی و الهیات ناب قرار گیرد. چنانچه اگر بساط انتقاد به معنای اخص و جوهری آن از روزگار و عرصه ی حیات فرد، اجتماعی، اقتصادی،، فرهنگی، معنوی و سیاسی و هژمونی استراتژیک و هدف مند انسان ها برچیده شود و عنصر و پدیده ی انتقاد از بیخ و بن ریشه کن و نادیده انگاشته شود، آن گاه ارتجاع، انحطاط، انحراف، اعوجاج و ظلمت و انگاره ها و نگره های اهریمنی، به عنوان تنها آلترناتیو مطرح و غالب و پیروز رخ عیان می نماید و فلسفه ی هستی، پوچ و هیچ و غیر والا نمایش داده می شود.

فیلسوفان که از زمان هراکلیتوس به این طرف، از تغییر سخن گفته اند و نه تنها هر فیلسوفی چه در حیات خویش و چه بعدها سخن و ایده و طرح نو در انداخته و کلیت فلسفه ی غیر خود و یا اجزایی را به نقد و بحث کشیده و از صورت به جوهر و ذات راه یافته و به کند و کاو پرداخته و از بیخ و بن منکر فلسفه و فیلسوفی شده، به خاطر ضرورت تاریخی، فلسفی، طبیعی و بازبینی و بازآفرینی نوین، ذات و جوهره ی فکر و اندیشه، استنتاجات جدید، سیر طبیعی و جبری علم و علاوه بر نوعی دترمنیسم تاریخی، کارمایه ی فلسفه و فایده ی عقلانیت، اراده، انتخاب روش و حتی اصل موضوع بوده است.

یک زمان است که ویتگنشتاین را در برابر فیلسوفان دیگر می نهیم و از فلسفه ی تحلیلی و محوریت و مدار زبان حرف به میان می آوریم، اما زمانی دیگر این فیلسوف را دقیقا در مقابل و علیه خودش قرار می دهیم و ویتگنشتاین را در چندین مرحله و دوره به نظاره می نشینیم و می بینیم او خودش را نیز به بوته ی نقد گذاشته است.

هگل جوان و هگل پیر و نوهگلی ها نیز در همین چارچوب ارزیابی می گردد. کمتر سیر نزولی و انحطاطی و قلب و دگرگونی منفی در میان فیلسوفان و اندیشمندان و هنرمندان در تاریخ دیده شده (شذرندر) به ندرت و در حد کیمیا. اما در سیر صعودی الی ماشاءالله، سارتر را در اواخر عمر خود چنین می یابیم، همین طور راسل معروف را آن جا که دیگر آرزوی مرگ و نبود خدا و الهیات و قدسیات را نکرده و از این معضل و فقدان خرسند نمی گردند و اگر متأله به معنی خاص آن نمی گردند گاه از فقدان و غیبت خدا ناراحت می شوند و چه بسا دوست می دارند خدا هم در جهان نقشی داشته باشد و گاه نیز به لاادری صرف تن می دهند!

این که یک فیلسوف برجسته ای از تفسیر صرف هستی خسته می شود و خواستار تغییر در جهان می گردد، وابژه و سوبژه با هم به آشتی می نشینند و عین و ذهن هر یک جایگاه ویژه ی خود را باز می یابند و منطق جای احساس را گرفته و ویلیام جیمز از یک طرف از معنی و حقیقت و متافیزیک و اخلاقیات سخن گفته و از سوی دیگر نمی خواهد در ماوراء طبیعه تنها و ذهنیت و عقل مکانیکی و دکارتی و ایده بارکلی زندانی گردد و لاجرم از پراتیک و تجربه هم یاد می کند و یا آقای ایمانوئل کانت پلی می زند فی مابین عقل صرف و ذهن با تجربه و عمل، ضرورت نهضت انتقادی محسوس می گردد.

اگر در عالم فلسفه و علم، دیوید هیوم، کانت را از خواب بیدار نمی کرد، چه بر سر فلسفه و علم و تمدن و قافله ی بشریت در عصرهای بعدی و عصر نوین می آمد و آیا باز می گفتیم که کانت، پدر مدرنیته است!؟ فلسفه ی وجودی انتقاد در دنیای فلسفه و علم و هنر و عقل چه شاه کارهایی که خلق نکرده آیا دمکریت، هراکلیتوس، گرگیاس، زنون، ارسطو، افلاطون و اصالت وجودی ها و ماهیت گرایان تا برسد به فیلسوفان جدید و امثال جان هیگ، با وجود برخی تشابهات، جملگی یک حرف زده، یک نظریه مشابه و عین هم و کاملا در خط وحدت ارائه نموده اند و هر چند می توان مدعی شد که همگی در جست و جوی حقیقت و حق و کمال بوده و سعادت بشر را خواسته اند اما پر واضح است که به رغم این مدعا و نظریه که می گوید همه مکمل و متمم یکدیگر بوده و هستند، مع الوصف تناقض و لااقل تضاد و چندگانگی بسته به نوع نگرش و روش و استنباطات آنها کاملا مشهود می باشد.

بنگرید به فرضیه ها و نظریه های مادیون، روح گرایان، ساختارگرایان، فیکسیت ها، ترانسفورماتیسم، فردگرایان، جمع گرایان  و غیره چه در عرصه ی روان شناسی و چه علم و فلسفه، جامعه شناسی و سیاست و غیره گاه تفاوت از زمین تا آسمان است، اتفاقا بسیاری از همین چالش ها و اختلاف نظر و سلیقه ها و چکاچک اندیشه هاست که رشد و کمال می زاید.

گذر از دوران حاکمیت نظر بطلمیوسی و حکمت و حکومت تئوری نیوتونی و سپس نظریه های آلترناتیو ورود عنصر و مؤلفه ای به نام اپورتونیسم و یا رویزیونیسم به دنیای سیاست و علم و فلسفه عصر بلند پروازی مکتب فرانکفورت و حلقه ی وین و زایش مکتب شیکاگو از دل مارکسیسم و کمونیزم و بروز و ظهور نظریات امثال لوکاچ، آلتوسر و گرامشی مؤید چنین نظریه و پروسه ای است یعنی نهضت انتقادی و ضرورت قطعی و طبیعی آن در عرصه ی هستی.

تاریخ ادیان و مذاهب و فرهنگ ها و تمدن ها و آیات و سوره های نورانی و سراسر حکمت و پند و اندرز و اندیشه کتاب مبین الهی، قرآن کریم مملو و مشحون از نکات بارز و عینی و منطقی و انتقادی است. داستان ها و سرگذشت های قرآنی در زمان پیامبران از حضرت آدم گرفته تا دوران حضرت هود، نوح، صالح، ابراهیم خلیل الله، موسی کلیم الله، عیسی روح الله و عصر خاتمیت در زمان پیامبر گرامی اسلام(ص) و دروان طلایی امامت و حتی خانه نشینی امامان معصوم(ع) سراسر انتقاد به نوع و سنج اندیشه های منحط و انحرافی، بت پرستی های گوناگون، کیش شخصیت ها، تفرعن، زرسالاری، زورمداری، تزویرگرایی، رهبانیت و انزواطلبی و به چالش کشیدن و مبارزه با خرافات و تصلب و تعصب های جاهلی و افراطی و غیرمنطقی و به زنجیر کشیدن عقل و فکر و اراده و جان و تن بنی آدم و بیدار و آگاه ساختن و آزاد و آزاده ساختن انسان ها به ویژه محرومان و پابرهنگان و شلاق خوردگان و بردگان فکری و جسمی و روانی و حیثیتی می باشد.

دیالوگ های سراسر منطق و اندیشه و حکمت داستان حضرت ابراهیم(ع) و آن دیالکتیک های خاص ابراهیمی و سخن گفتن و محاجات و جدال احسن به فراخور ذهن و ظرفیت و فولکور زمانه و اندیشه آفرینی و آگاهی دهی و ایجاد خلاقیت ذهنی و فکری ارادی در میان توده ها و مبارزه ی منطقی و ابتدائاً حکمی و فکری و کلامی موسی با فرعون و فراعنه و کاهن ها و مبارزه با گوساله پرستی و به تعطیلی کشاندن اندیشه و فکر و آلترناتیو و بدل سازی منطقی و عقلانی از سوی آن پیامبر بزرگ الهی و نبرد و چالش اندیشه ای و منطقی حضرت عیسی(ع) با عنودان و جهودان عصر و همین طور زحمات و جهاد و تلاش های همراه با مرارت و سختی و شکنجه دیدن های پیامبر رحمت و عدالت و حکمت یعنی حضرت محمد (ص) در راه آزاد سازی انسان های دربند جسمی و روحی و فکری و گشودن غل و زنجیر از دست و پا و گردن محرومان و جاهلان و به بند کشیده شدگان توسط ابوجهل ها و ابولهب ها و اشراف و آریستوکرات های زمانه، نوشتن نامه های آزادی بخش و دعوت به حق و حقیقت و عدالت و وحدانیت نبی اکرم اسلام به سران جهان و داستان هجرت به حبشه و آن محاجه و گفتمان منجر به رسوایی طواغیت و پیروزی اسلام و موحدان راستین و مهاجران الی الله و دعوت قرآنی به اندیشه، تفکر و تعقل و حرکت در صراط مستقیم الهی و رستن از بند ابلیس و ابلیس سیرتان و دعوت به صلح و عدالت و آزادی و همین طور فلسفه ی غیبت و سپس ظهور قائم آل محمد و انتظار راستین که به تعبیر دکتر شریعتی مکتب اعتراض است، در جهت حقانیت و جامعیت بخشیدن و تحقق و ضرورت پروسه ی انتقاد می باشد.

در قاموس و فرهنگ غنی اسلام و ادیان توحیدی و قرآن کریم و سیره و سلوک پیامبر(ص) و معصومین(ع) به اصل انتقاد به معنی درست و منطقی آن توجه و عنایت شده است علاوه بر خطاب هایی که با عبارت یا ایها الناس و یا ایها الذین کفروا آمده، یا ایها الذین آمنوا هم وجود دارد. آن جا که می فرماید ای کسانی که ایمان آورده اید، مجددا ایمان بیاورید و یا آن جا که مومنان و مسلمانان سست عنصر، مردد، بدعهد، پیمان شکن و خارج از دایره ی تعادل و افراد فتنه جو، ستمگر و افراطی را مورد مذمت و نکوهش و انتقاد صریح قرار می دهد و یا در نهج البلاغه، حضرت علی(ع) هشدارهایی در موارد خاص و مهم و کلیدی منجمله فراموش کردن مردم در مورد پیمان و عهد خود با خدا و رسول خدا و نیز امام و پیشوای عادل می دهند و از این که حق و صراط مستقیم و طریق صواب و نجات را فراموش کرده و تابع شیطان و طاغوت و منحرفان و سودجویان گشته و به دوران جاهلیت عودت یافته و عقب گرد نموده اند، آنان را مورد ملامت و انتقاد قرار می دهند و آنان را انذار و هشدار می دهد از این که دچار یک انقلاب و تحول و دگرگونی بنیادین و همه جانبه و گریزناپذیر و قهری گردند که در آن طوفان و آتشفشان، چنان محتوای دیگ جوشان و خروشان، از بنیان و جوهره در هم کوبیده و در هم تنیده و دیگرگونه شوند و لااقل غربال گردند به گونه ای که سران و به ظاهر عزیزان و بزرگان و قدرت مندان آنان از اریکه ی قدرت به زیر کشیده شوند و خوار و ذلیل و منکوب گردند و ضعیفان و ذلیل شدگان و محرومان و لگدمال شدگان آنها بر سریر قدرت و حشمت و شوکت نشینند!

در سخنان حکیمانه و سرنوشت ساز سالار شهیدان کربلا حسین بن علی(ع) از قول پیامبر اسلام (ص) می نگریم که می فرماید:

ای مردم هر کس سلطان و حاکم ستمگری را ببیند که حرام خداوند را حلال نموده و اموال و دارائی بیت المال را به تاراج گذاشته و در میان مردم به گناه و حرام و ظلم مبادرت می ورزد و به رواج و گسترش فسق و فجور و فساد می پردازد و .... چنانچه اگر با سخن اعتراض آمیز(انتقاد) و با عمل و کردار خود تصمیم به تغییر آن اوضاع و شرایط (امر به معروف و نهی از منکر و جهاد فی سبیل الله) نگیرد، سزای او آن است که خداوند وی را به همان جایگاهی ببرد که آن ظالم و فاسد و فاسق را خواهد برد. کنایه از آن که سرانجام ذلت و خواری و آتش سوزان دنیا و آخرت دامن گیر هر دو آنان خواهد شد.

حضرت فاطمه زهرا(س) بانوی نمونه ی اسلام و جهان بشریت نیز طی یک مبحث انتقادی پیرامون سیر ارتجای مردم و اوضاع و احوال پریشان و نابه سامان اجتماعی و فرهنگی می فرمایند: ای گروه مردم! که به سوی شنیدن حرف های بیهوده شتاب می کنید و کردار زشت زیانبار را نادیده می گیرید آیا در قرآن اندیشه نمی کنید؟ یا آن که بر دل های شما مهر زده شده؟... بلکه آن چه از اعمال زشتی که انجام داده اید (تیرگی آن دل های شما را فرا گرفته است و گوش ها و چشم هایتان را پر کرده است) بسیار بد به تاویل آیات قرآن روی آورده اید و بد راهی را پیشنهاد کردید و بد معامله ای انجام داده اید! به خدا سوگند تحمل این بار برای شما سنگین و سرانجام آن پر از وزر و وبال است. آن روزی که پرده ها بالا رود و زیان آن روشن گردد و آنچه را که حساب نمی گردید بر شما آشکار گردد، آن گاه روشن می شود که اهل باطل زیان کارند و چاره ای نخواهند داشت.

در پایان این مقال به مواردی مختصر و موجز از اقیانوس بیکران قرآن کریم اشاره می نماییم که حاوی مطالب هشدار دهنده و انتقادی می باشد. در این کتاب مقدس الهی و انسان ساز انسان ها از گرایش به خرافات، ظلم و ظلم پذیری، شرک و کفر و نفاق و ظن و گمان، پیروی و اطاعت از هوای نفس و شیطان و بیهوده گرایی و لهو و لعب و هر آن چه که در برابر مسیر تکاملی انسان قرار دارد بر حذر داشته و نهی نموده است و در عوض همگان را به تفکر، تعقل و هجرت و جهاد و تلاش و تغییر مطلوب و در عین حال ثبات قدم و اراده و همت فرا خوانده است.

در سوره ی مبارکه ی فاطر ضمن آن که می فرماید: بدانید نابینا و بینا هرگز برابر نیستند و نه تاریکی ها و روشنایی ....و هرگز مردگان و زندگان یکسان نیستند . چنین می فرماید: « اوست که به لطفش شما را جانشینانی در زمین قرار داد هر کس که کافر شود کفر او به زیان خودش خواهد بود و کفر کافران چیزی جز خشم و غضب در نزد پروردگار نمی افزاید و نیز کفرشان جز زیان و خسران چیزی بر آن ها اضافه نمی کند. بگو به من خبر دهید این معبودان و همتایانی را که جز خدا می خوانید چه چیزی از زمین را آفریده اند یا این که شرکتی در آفرینش و مالکیت آسمان ها دارند؟ یا به آنان کتابی(آسمانی) داده ایم و دلیلی از آن برای شرک خود دارند؟ (نه هیچ یک از این ها نیست) بلکه ستمکاران فقط وعده های دروغین به یکدیگر می دهند خداوند آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا (از نظام خود) منحرف نگردند و هر گاه منحرف گردند، کسی جز او نمی تواند آنها را نگاه دارد او دارای حلم و آمرزنده است.

آنان سوگندهای شدید به خدا یاد کردند اگر (پیامبر) انذارکننده ای به سراغشان آید، یافته ترین امت ها خواهند بود؛ اما چون پیامبر انذارکننده ای برای آنان آمد، جز فرار و فاصله گرفتن از حق چیزی بر آنها نیفزود. این ها همه به خاطر استکبار در زمین و نیرنگ های بدشان بود؛ و نیرنگ بد، تنها دامان صاحبانش را می گیرد؛ آیا آنها چیزی جز سنت پیشینیان (وعذاب های دردناک الهی) را انتظار دارند؟! هرگز برای سنت خدا تبدیلی نخواهی یافت و هرگز برای سنت الهی دگرگونی نمی یابی. آیا آنان در زمین نگشتند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنها بودند چگونه بود؟! همان ها که از اینان نیرومندتر بودند؛ نه چیزی در آسمان ها و نه چیزی در زمین از حوزه ی قدرت او بیرون نخواهد رفت؛ به یقین او دانا و تواناست...»

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید