آموزش و پرورش کشور، تنها به کسب نمره توجه دارد/خشونت ، معلول غیبت فرهنگ گفتگو و زیست اجتماعی در مدارس است

جماران- سید محمد مرد،عضو شورای مرکزی سازمان معلمان ایران و کارشناس آموزش و پرورش است.به بهانه کشته شدن مرحوم خشخاشی ،به گفت وگو با ایشان پرداختیم و نظر ایشان  را ،درباره علل و عوامل وجود خشونت در مدارس،جویا شدیم. مشروح این گفت و گو در پی می آید. 

* به نظر شما ،حادثه ی قتل معلم بروجردی تنها یک حادثه و خطای انسانی صرف و در حد یک اتفاق بوده یا می توان آن را معلول و ناشی از سیاست های تعلیم و تربیت در کشور دانست؟

دربروز این حادثه عوامل متعددی همچون خانواده ،جامعه ،فرهنگ و البته نظام تربیتی مقصر و مسئول هستند.خلاصه کردن این فاجعه به یک حادثه همان قدر بی انصافی است که تعمیم آن به کل سیاست های تعلیم تربیت .این حادثه هنوز مورد بررسی های علمی قرار نگرفته است .هم روان شناسان و هم جامعه شناسان در این حادثه می بایست اظهار نظر کنند. به نظر من ریشه خشونت در این سطح را بیشتر می بایست در جامعه جست و جو کرد .جایی که سیاست گذاری های اقتصادی ،فرهنگی و اجتماعی تدوین و اجرا می شود..جایی که فوران خشونت در خیابان امری عادی شده است و افراد در کسری از ثانیه، به مرحله ای از خشم می رسند که به چیزی کمتر از حذف و قتل دیگری راضی نمی شوند.این بخشی از روان نا آرام مردم ماست .اگرخانواده به فرزندش می آموخت که خشونت خود مشکل است نه راه حل ،این اتفاق نمی افتاد .اگر هنجارهای اجتماعی و فرهنگ حاکم بر روابط فردی  خشونت را تقویت و ترغیب نمی کرد. این اتفاق نمی افتاد .

 ازاین منظر که هر دو طرف خشونت (هم معلم و هم دانش آموز) از خانواده بزرگ آموزش و پرورش هستند. می توان چنین گفت  که هر دو طرف قربانی شرایط موجود در نظام تربیتی ما هستند .آری ، اگرنظام تربیتی ما درست کار می کرد این اتفاق نمی افتاد .

نظام تربیتی ما در دوره ابتدایی مهارت های اساسی زیست اجتماعی را به کودکان نمی آموزد. فرهنگ گفت و گو و همکاری آموزش داده نمی شود.به فرزندان خود آموزش نداده ایم که برای حل مشکلات شان با دیگران به صلح برسد .در این کارزار، کودکان بیش و پیش از یادگیری به اخذ نمره ترغیب می شوند .آن ها در این رقابت می آموزند که برای کسب نمره به هرکاری دست بزنند از تقلب و دروغ تا چاپلوسی و تهدید معلم .

در این چرخه باطل معلمان نیز که از اعمال هر نوع  تنبیه خلع سلاح شده است ، به تنها ابزار کنترل که همان نمره است متوسل می شود .

در دوره متوسطه، آموزش حقوق معلم و دانش آموز نه تدوین شده است و نه اجرا می شود .هر دو طرف هم معلم هم دانش آموز خود را ذی حق می دانند.از علل خشم می توان به احساس ظلم و تحقیر اشاره کرد .عدم  وجود فرهنگ و مهارت گفت , گو را هم به این موقعیت بیافزایید .آیا نتیجه چیزی جز تقابل است؟

* به نظر شما آیا خشونت اعم از کلامی و بدنی در مدارس کشور وجود دارد؟ آیا می توان آن را به عنوان یک چالش مهم در نظام تعلیم و تربیتی مطرح نمود؟

بله. خشونت دانش آموزان نسبت به یکدیگر در بالاترین حد و خشونت معلم نسبت به شاگرد در مرحله بعدی وجود دارد.این خشونت گاهی ابزاری است تا نظم درمدرسه و کلاس حاکم شود .دانش آموزی که در خانواده و نوع فرزند پروری اش هماره با خشونت و زور و تهدید به کاری واداشته می شود ، مدرسه را هم دچار مشکل می کند.

گرچه خشونت خود معلول غیبت فرهنگ گفت و گو و زیست اجتماعی در مدارس است  ؛ اما نشانه های چنین رفتارهایی ما را به این نتیجه  تلخ سوق می دهد که ما در تربیت انسان هایی صلح جو و اهل گفت و گو کوتاهی کرده ایم.

* چه علل و عواملی را در پدید آمدن خشونت در مدارس دخیل می دانید؟

خشونت در مدارس، ذیل خشونت درجامعه و خانواده تعریف می شود .اما مدارس در کاهش خشونت در محیط مدرسه و تاثیر بر خانواده و جامعه می توانند نفش بی بدیلی ایفا کنند. با وجود اثر گذاری رسانه ها در دنیای مدرن و فرهنگ سازی در دنیایی دیجیتال هنوز هم مدارس می توانند در کاهش خشونت نقش محوری داشته باشند .محتوای دروس ، تربیت حرفه ای معلمان ، نقش آفرینی نهادهای اجتماعی و مردم در مدارس می تواند به کاهش خشونت درمدرسه و اجتماع کمک کند. مدارس امروز بیشتر دنباله رو فرهنگ مسلط جامعه هستند.در صورتی که می بایست تلاش شود روابط و مناسبات آرمانی جامعه  درمدارس حاکم باشد. به عبارتی مدارس باید نمونه  و الگوی تمرین شده ی جامعه عاری از خشونت باشند.

* آیا راه کاری برای هدایت دانش آموزان بی انگیزه ،دارای مشکلات اخلاقی،خانوادگی ،عاطفی و... در مدارس در برنامه های آموزش و پرورش دیده شده است؟

آموزش و پرورش چنان در چنبره مشکلات اقتصادی ، معیشتی و ساماندهی گرفتار است که مباحثی از این دست تنها در بخشنامه های گاه و بی گاه دیده می شود .معمولا چنین دانش آموزانی توسط نظام تربیتی پشتیبانی نمی شوند و این دانش آموزان نه تنها به خود و مدرسه که به سایر افراد آسیب می زنند . مساله نگران کننده روند رو به افزایش چنین دانش آموزانی است . با توجه به گسترش عوارض مربوط به طلاق ، شهرنشینی ، فقر و سایر مسایل اجتماعی خدمت رسانی مطلوب و حمایت از چنین دانش آموزانی از عهده آموزش و پرورش خارج است.

* بحث رفع خشونت در مدارس و را های رفع آن آیا در سند تحول پیش بینی شده اند؟

 در اهداف کلان سند چشم انداز، واژه "صلح جو" به  عنوان ویژگی تربیتی انسان طراز ذکر شده است .همان گونه که می دانید برای تربیت انسان های صلح جو نیازمند محتوی آموزشی صلح طلبانه و مدارا مدار هستیم .نیازمند معلمانی که به گونه ای مطلوب این ارزش انسانی ، الهی را به فرزندان مان بیاموزند. نیازمند فراهم نمودن محیط  پرورش چنین مهارتی هستم .که در حال حاضر چنین نیست.

* آیا به نظر شما می توان ارتباط مستقیمی میان گسترش مدارس چند گانه اعم از شاهد نمونه دولتی تیزهوشان هیات امنایی و...و خالی شدن مدارس دولتی از دانش آموزان مستعد و خشونت در مدارس برقرار کرد؟

هنوز پژوهشی در این زمینه ندیده ام . به نظرحقیر ،متغیر خشونت ناشی از عوامل متعددی است که نقش خانواده بیش از سایر عوامل است .محیط مدارس عادی هم با مدیریت و آموزش وحساسیت نسبت به موضوع می تواند عاری از خشونت باشد.

مشاوران حرفه ای در مدارس می توانند در شناسایی دانش آموزان مشکل دار کمک شایانی داشته باشند  ، اما رفع خشونت در مدارس لازمه همکاری و آگاهی همه عوامل درگیر در کار تربیت است .

اما یکی از راه کارهای کاهش خشونت در مدارس برنامه های پرورشی "همچون تئاتر ،سرود، گروه های فرهنگی و هنری "است که هم کمک شایانی در بهداشت روانی دارد و هم نوعی آموزش کارگروهی و اجتماعی محسوب می شود.

تعدیل نیروی انسانی باید هدف مند باشد و البته عدم وجود مشاوران زبده درمدارس بر مشکلات می افزاید .تراکم بالای دانش آموز در کلاس ظلم مضاعف هم به معلم و هم به دانش آموز است.برای کنترل چنین کلاس هایی معلم ناچار به استفاده از خشونت کلامی یا خشونت بدنی می شود.این کار چون جنبه غیر قانونی دارد باعث جری شدن دانش آموز به خاطر حقوق از دست رفته اش می شود و جایگاه معلم نیز به خاطر نداشتن هیچ حقوقی متزلزل می شود.این عمل وعکس العمل بازتولید خشونت در کلاس های درس است.

عدم مردودی در پایه اول و بعد درپایه دوم ضمن بروز مشکلات ناشی از انباشت مفاهیم غیر قابل درک برای دانش آموز موجب عدم یادگیری درکلاس های بالاتر و در نتیجه مشکلات انضباطی و مشکلات روانی بسیار می شود.

زمانی که درمورد معلم آزاری مطلب می نوشتم  ، هرگز گمان نمی کردم چنین روزی اتفاق بیافتد.این حادثه را می توان اوج معلم آزاری دانست .جایی که دانش آموز به خود اجازه می دهد خون معلمش را در کلاس بریزد .این حادثه در تاریخ آموزش و پرورش ایران نقطه عطفی است  .نوع برخورد جامعه و رسانه ها نیز به این موضوع  جای درنگ و تامل دارد .امروزه علاوه بر کلاس درس،برخی اولیا با الفاظ زشت و البته برخی رسانه ها و بخشی از جامعه با نگاه تحقیرانه به معلم اقدام به معلم آزاری می کنند .معلم آزاری پدیده امروز بسیاری از کلاس های درس است که متاسفانه این پدیده با توجه به عدم حمایت حقوقی از معلمان رو به گسترش است.

یکی از قوانین منسوخ شده در تعلیم تربیت دنیا تفکیک دانش آموزان است که متاسفانه در ایران اجرا می شود.دربسیاری از کشور ها دانش آموزان استثنایی نیز در مدارس عادی درس می خوانند(طرح تلفیق). این جدا کردن علاوه بر طبقاتی کردن آموزش و زیر پا گذاشتن عدالت آموزشی به نفع دانش آموزان ایزوله شده ازجامعه واقعی هم نیست. این عمل باعث بروزمشکل در اداره کلاس وآموزش می شود.

خیر. یا اینکه من ندیده ام. قطعا ما نیازمند تدوین قوانین عادلانه هم برای دانش آموزان و هم برای معلمان و البته اولیاء آنها هستیم.قوانین فعلی بسیار حداقلی است .اخراج دانش آموز از کلاس درس یا مدرسه که عملا تغییر کلاس و مدرسه است.در مقابل توهین ها و ترور های شخصیتی معلم تناسبی ندارد .گاه حرکاتی که در خارج از مدرسه جرم محسوب می شود در کلاس اتفاق می افتد.که این مسئله مهم خصوصا در دوره متوسطه بسیار جدی و هشدار دهنده است.

اقدام عاجل  اقدام قانونی است .فراموش نکنیم مبارزه با خشونت لزوما برخورد شدید ، قهری و احساسی نیست.البته برای التیام وجدان عمومی به درد آمده معلمان می بایست اقداماتی می شد که نشد.

اما اقدام دراز مدت ریشه یابی عوامل خشونت درجامعه به طور کلی و به طور خاص در مدارس و کمک گرفتن از متخصصین علوم اجتماعی ،مددکاران و روان شناسان در این حوزه است .آن چه در نهایت باید به سر انجام برسد تدوین  ، تدریس  و اجرای  واقعی حقوق معلم و دانش آموز است.

در مرامنامه سازمان معلمان ایران یکی از رسالت های سازمان توجه وتمرکز بر مفاهیمی همچون صلح ،گفت و گو و مداراست .در تشکل های صنفی دیگر نیز این مفاهیم مورد ستایش است .تشکل های صنفی با تاکید بر حقوق معلمان خصوصا در حوزه حرفه ای و شغلی می توانند نقش آفرینی موثری داشته باشند. تشکل های می توانند موارد و مصادیق نقص حقوق معلم و معلم آزاری را چه در کلاس و چه در جامعه دیدبانی کنند.تشکل های می توانند با ترویج فرهنگ گفتگو بین معلمان، مسئولین و دانش آموزان به کاهش خشونت در مدرسه و جامعه معلمی کمک کنند.به امید تحقق جامعه ای عاری از خشونت.