آشنایی با مقاتل و مقتل نگاری

قرآن کریم، کتاب آسمانی ما،دربسیاری از آیات و سوره ها عبرت از حوادث تاریخی را گوشزد کرده است.
نخستین کتاب تاریخی که درعصر پیامبر (ص) تدوین شد،صحیفه امام علی (ع) در هفتاد ذراع بود که رسول خدا آن را بر حضرت علی (ع) املا کرده، که با همان خط در نزد امام حسن مجتبی (ع) نگهداری می شد.
نخستین نگارش تاریخ اسلام را نیز به عبداله بن ابی رافع دبیر وصحابی امیرالمومنین (ع) نسبت داده اند.
کتب تاریخی در صدر اسلام در موضوعات زیر بوده است:

1 - سیره نویسی (زندگی و خصوصیات رفتاری)  مشهورترین سیره نگاران در قرن اول، سعید مسیب مخزومی، و در قرن دوم و سوم، آبان بن عثمان، آبو عبداله واقدی وابن سعد مشهور به کاتب واقدی را می توان نام برد.

2 - منقبت نگاری ( تشریح کردار شایسته ورفتار بایسته)
که از مشهورترین، آنها می توان مناقب ابن شهر آشوب در قرن ششم را نام برد. 

3- مغازی ( شرح و بیان جنگ های رسول مکرم اسلام ص )
که از مشهورترین آنها می توان به مغازی موسی بن عقبه در قرن دوم ومغازی واقدی در قرن سوم اشاره کرد. 

4- رحله نگاری (سفرنامه وگزارش سفر به سرزمین ها)
که از جمله مهمترین آنها، مروج الذهب مسعودی در قرن چهارم و سفرنامه ابن بطوطه در قرن هشتم است. 

5- طبقات و تراجم ( شرح حال نسل ها و طبقات مختلف،گروه ها و اصناف )
تاریخ ابن عساکر در قرن ششم، و طبقات الکبری ابن سعد از جمله آنهاست

6- فتوح ( بیان پیروزی های مسلمانان)
فتوح البلدان بلاذری در اواخر قرن سوم وفتوح الشام محمد بن عبداله ازدی در اوایل قرن سوم از جمله آنهاست. 

7- انساب (شناخت قبایل، نژادها، تبارها و دودمانها)
ابونصر محمد بن سائب کلبی در قرن دوم علم نسب را تدوین کرد. 

8- رده (درباره ارتداد وبازگشت از دین)
کتاب الرده محمدبن اسحاق در قرن دوم در این زمینه نگاشته شده است. 

9- خراج و حسبه نگاری ( نظارت برامور اجتماعی ،اقتصادی و اخلاق عمومی)
از قرن ششم توسط شیزری با کتاب نهایه الرتبه فی طلب الحسبه ،شروع شد. 

10- خطط نگاری (ورود به سرزمینهای تازه با اجازه حاکم اسلامی)
فتوح البلدان بلاذری با اشاره به بصره کوفه از جمله خطط نگاری های مشهور است. 

11- مسالک و ممالک (تلفیق جغرافیا و تاریخ شهرها)
جعفربن احمد مروزی و ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی در قرون سه و چهار مشهورترین تاریخ نویسان در این زمینه هستند. 

12- مقتل نگاری (بیان جریان و کیفیت شهیدان و مظلومیت آنها)
برخی مقاتل مانند:مقاتل الطالبین ،ابوالفرج اصفهانی درباره شهادت اولیای دین است و برخی مانند لهوف سید بن طاووس مختص عاشورا و مصائب حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) است.
که در قسمت های بعدی ،مشروح به معرفی مقاتل خواهیم پرداخت.
شاهد اصلی واقعه کربلا، حضرت زینب کبری سلام الله علیها است، که در خطبه ها و سخنرانی ها، ویژگی های آن نهضت الهی را تشریح می فرمود و پس از ارتحال جانسوزش سینه به سینه نقل می شد. (کربلا در کربلا می ماند اگر زینب نبود).

به نقل شیخ طوسی اولین کسی که در اواخر قرن اول تاریخ کربلا را مکتوب کرد اصبغ بن نباته از اصحاب خاص امیرالمومنین (ع) بود ولیکن مشهورترین صحابی امام علی (ع) که وقایع کربلا را حفظ و مکتوب کرد، ابومخنف لوط بن یحیی درقرن دوم (157 ه ق) است.

مقتل الحسین (ع) او که امروز در دسترس نیست بیش از دیگر مقاتل شهرت و تاثیر داشته ،مستند ترین و نزدیکترین مقتل به واقعه کربلا است.
ردپای مقتل ابو مخنف را می توان در کتب تاریخی زیر جست , جو کرد:

در تاریخ مشهور طبری 126 روایت درباره حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) هست که صد روایت آن مستقیما از مقتل ابو مخنف گرفته شده است.
ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبین ، محمدبن سعد در طبقات الکبری، بلاذری در انساب الاشراف، شیخ مفید در ارشاد، دینوری در اخبار الطوال، سید بن طاووس در لهوف، بهره های زیادی از مقتل ابو مخنف برده اند.

روایات منقول از مقتل ابومخنف تاکنون توسط آقایان محمد هادی یوسفی غروی (وقعه الطف لابی مخنف) توسط انتشارات اسلامی،  و حسن غفاری ( مقتل الحسین) توسط کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به چاپ رسیده است.

دوره اول ،  کتب مقاتل و تاریخی مربوط به قرون دوم تا پنجم.

مقتل نویسی از واقعه عاشورا در قرن اول هجری تا اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم، توسط اصحاب اهل بیت (ع) صورت گرفته است.  بعد از آن مقتل نویسان کهن دیگری، به شرح ذیل اقدام به نوشتن مقتل الحسین (ع) کرده اند:

ابوعبدالله محمدبن عمر واقدی (207 هجری ق)نصربن مزاحم منقری (212 هجری ق) ابوعبیدقاسم بن سلام هروی (224 هجری ق) ابوالحسن علی بن محمد مدائن (225 هجری ق) ابوعبدالله محمدبن زکریا الغلابی (298 هجری ق)ابوالقاسم عبدالله بن محمد شاهنشاه نبوی بغدادی (317 هجری ق)جعفربن قولویه (367 هجری ق)شیخ صدوق (381 هجری ق)شیخ مفید (413 هجری ق)شخصیتی بنام عبدالله بن محمد ابی الدنیا (281 هجری ق)
 از دانشمندان اهل سنت نیز در تاریخ کربلا مقتل الحسین (ع) را نوشته است.

درمیان مجموعه ذکر شده، کتاب الارشاد شیخ مفید جایگاه ویژه دربیان زندگی امامان  علیهم السلام دارد، که به زندگانی و مقتل حضرت سید الشهدا (ع) نیز پرداخته شده و به نظر می رسد شیخ در این بخش از مقتل ابومخنف استفاده کرده است.

دوره دوم ،  کتب مقاتل و تاریخی مربوط به قرون ششم تا دهم. دراین دوره مقتل نویسی از مرحوم علامه طبرسی (548 هجری ق) صاحب مجمع البیان در کتاب اعلام الوری،  و ابن فتال(588 هجری ق) در کتاب  روضه الواعظين شروع و تا زمان موفق بن احمد ،مقتل خوارزمی (اواسط قرن ششم)، ابن شهر آشوب (588 هجری ق) وابن نما حلی (645 هجری ق) و سید ابن طاووس (664هجری ق) ادامه یافت. در این دوره، مقاتل خلاصه و با صبغه تاریخی نوشته شده و بیشتر عامیانه و مخاطب محور است.
از مشهورترین مقاتل این دوره (مثیرالاحزان ابن نما) و (لهوف سید بن طاووس) است.ابن نما انگیزه خودش از تالیف مقتل مثیرالاحزان را این گونه بیان می کند:

آنچه مرا بر تالیف مقتل برانگیخت، این بود که دیدم بعضی مقاتل مشحون زیاده گویی ها و اضافات است و بعضا هم مختصر و اندک.
پس این مقاتل یا طولانی و در هم ریخته و یا اندک و بلا استفاده و بدون ضابطه بودند و نکته هایشان کم و مواضع آنان، مشحون از مطالب و ناگفته های بی ثمر است.
من این مقتل را میانه بین مقاتل قرار دادم. در دسترس استفاده کننده است، به ملال و اباطیل نمی گراید و به دلیل کمی کوتاهی بی محتوا نیست و سید بن طاووس که از شاگردان ابن نما بوده است، انگیزه خود را از تالیف مقتل لهوف این گونه بیان می نماید:

از مهمترین مسائلی که باعث شد دست به تالیف این کتاب بزنم، آن است که پس از تالیف کتاب (مصباح الزائر وجناح المسافر ) دیدم که آن کتاب شامل معرفی بهترین مکانهای زیارتی و بهترین زیارات موجود برای آن مکانهاست.  
پس کسی که این کتاب را همراه داشته باشد، نیاز به هیچ کتاب زیارتی بزرگ یا کوچک دیگری برای آن وقت شریف ویا آن مزار شریف ندارد.
همچنین دوست داشتم حامل این کتاب دعا، بی نیاز از به همراه بردن مقتلی در روز عاشورا در زیارت امام حسین (ع) باشد.
پس تصمیم گرفتم این کتاب لهوف را تالیف کرده و ضمیمه آن کتاب قرار دهم ودر اینجا به تناسب تنگی وقت زائر، مطالبی جمع کردم و از اطاله کلام و قلم فرسایی پرهیز نمودم.

ادامه دارد

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید