زبان پهلوی، استوارترین پشتوانه فارسی دری

  خط و زبان از دیرباز از مهمترین ابزار پیام رسانی و هدایت و هماهنگی گروه ها و جوامع انسانی بوده است. اهمیت زبان در نزد بشر به قدری بالاست که در گونه ای از بخش بندی های تبارشناسی از تبار زبانی سخن به میان آمده.  در کشور عزیزمان ایران نیز از تغییرات خط و زبان در رودبار گذر زمان در ادوار مختلف، زبان صیقل ها خورده و هر بار دچار سادگی ها و بی پیرایه گی ها یی گشته اما به زعم اکثر زبانشناسان همه زبانهای ایران فرهنگی از یک ریشه و یک خانواده اند این موضوع زمانی بیش از پیش حائز اهمیت خواهد بود که معلوم گردد بخش اعظم این گنجینه فرهنگی هنوز برجامانده و در دسترس است اما آیا به راستی دستور و گنجینه واژگان بکر زبان های ایرانی هنوز هم در دسترس است؟

از دوران دبستان چنین به ما گفته اند که در عهد باستان ایرانیان به زبانهایی سخن می رانده اند که نام خط عمومی نگارش آنها (دبیره پهلوی) بوده و اینک جزو زبان های مرده دنیاست و کسی به آن زبانها دیگر سخن نمی گوید. وقتی می پرسیدیم که آیا متون پهلوی در دسترس و قابل فهم است گفته می شد که به جز چند جلد کتاب چیزی برجای نیست و یادگیری زبان پهلوی بسیار دشوار است گویا هیچ ارتباطی با زبان فارسی دری ندارد. اما این اظهارات هیچ کدام دقیق نیست زیرا تعداد کتب موجود به زبان پهلوی خیلی بیش از این هاست و دبیره پهلوی دارای 14 حرف بوده که بسیار شبیه به حروف فارسی هستند و بهمین دلیل و این که بسیاری از واژگان باستان با اندکی سادگی در تلفظ هنوز در زبان فارسی موجود است زبان پهلوی بسیار برای مردم ما قابل فهم نیز هست. 

پهلوی یعنی چه ؟

در بیان وجه تسمیه زبان پهلوی گزارشات متعددی در کتب تاریخی و اطلس شناسی باستان وجود دارد اما گزارشی که از منظر نگارنده بیشتر مورد پذیرش است اینجا عینا نقل خواهد شد.

نخستین باری که در شاهنامه از « پَهْلَو» یاد می‌شود در زمان «منوچهر» است یعنی زمانی که از نظر تاریخی معادل است با زمان پس از مهاجرت آریائیان و سه گروه شدن آنان :

بفرمود پس٬ تا منوچهر شاه                     ز«پهلو» به هامون گذارد سپاه

و چون در این شعر٬ « پَهْلَو» در مقابل «هامون» و دشت آمده٬ معلوم می‌شود که «پهلو» در اصل به معنی کوه و کوهستان بوده٬ و این معنی چندین بار دیگر نیز در شاهنامه تکرار شده است:

بفرمود٬ تا قارن رزم جوی                      ز«پهلو» به دشت اندر آورد روی مردم عراق بیشتر به فهلویات تمایل داشتند تا عربی و دری .

یا:

یکی لشکر آمد ز«پهلو» بدشت                     که از گرد اسبان٬ هوا تیره گشت

یا:

بفرمود٬ تا جمله بیرون شدند                     ز«پهلو» سوی دشت و هامون شدند

با این اشارات٬ شکی نمی‌ماند که «پهلو» در اصل به معنی کوهستان بوده است . 

آیا زبان پهلوی زبان یک ایالت ایران بوده؟

گرچه برخی صاحب نظران از ایالتی به نام پهله که یک سر آن در جنوب گرگان و سر دیگر آن در تیسپون ( عراق کنونی ) است نام برده اند اما چون معنای عام پهله کوهستان است این گونه به نظر می رسد که آریایی ها تا پیش از 6000 سال قبل هنوز به دشت ها سرازیر نشده بودند ( احتمالا به دلیل خطراتی که متوجه شان بوده ).

بنابراین زبان پهلوی منتسب به همه آریایی تباران است و این موضوع از شاهنامه نیز قابل برداشت است چنانکه : افزون بر زبان پهلوی یا «پهلوانی»٬ از کیش پهلوی٬ جامۀ پهلوی٬ سرود پهلوی٬ جوشن پهلوی٬و خط پهلوی در شاهنامه فراوان نام برده شده است. 

سرنوشت زبان پهلوی

همان گونه که می دانیم زبان فارسی دری مقارن با ورود اعراب به ایران از خراسان و مشخصا سمرقند، بخارا و بلخ آغاز و رفته رفته در نیمه شمالی ایران گسترش یافت البته همزمان، زبان پهلوی نیز در کنار آن وجود داشته است. از گزارشات مشخص است که دست کم تا 250 هجری قمری تمامی عراق کنونی و خوزستان هنوز به زبان پهلوی سخن می راندند شاید جالب باشد که بدانید مردم عراق بیشتر به فهلویات تمایل داشتند تا عربی و دری .

در زمینه دلایل کمرنگ شدن تدریجی زبان پهلوی به ویژه در شرق ایران فرضیاتی مطرح است که چند مورد را ذکر می کنیم اما  هنوز برای نگارنده دلیل اصلی به حاشیه رفتن زبان پهلوی اشکانی مشخص نیست. اما فرضیات :

فرضیه اول : با توجه به خویشاوندی و نزدیکی زیادی که بین زبان پهلوی و فارسی دری وجود داشت با توجه به حضور سامانیان بخارا در نیمه شمالی ایران کنونی و عملکرد خوب و محبوبیت آنان نزد ایرانیان مردم ایران ترجیح دادند زبان پهلوی به نفع زبان دری سامانی که بعدها به فارسی دری مشهور شد کنار برود اما بسیاری از واژگان پهلوی در گویش های محلی این مناطق هنوز برجای مانده است.

فرضیه دوم : برخی ایرانیان مانند صالح بن عبدالرحمن که به دلیل تخصصشان در دستگاه اموی به کار دیوانی مشغول بودند برای خودشیرینی در یک اقدام نسنجیده پیشنهاد کردند زبان دیوانی از پهلوی به عربی تغییر یابد . 

فرضیه سوم : اقدامات جنون آمیز گزارش شده از حجاج ابن یوسف سقفی در عراق و خوارزم می تواند یکی از دلایل اصلی به حاشیه راندن زبان پهلوی باشد.

جایگاه زبان پهلوی در ادبیات پارسی

برجسته ترین شعرای زبان فارسی دری هنگامی که می خواهند زبان پهلوی را توصیف کنند گویی آن را زیباترین زبان دنیا می شناسند بگونه ای که همواره با عباراتی چون نغمه بلبل و نوای دلنشین هزار و بمانند اینها از آن زبان کهن یاد کرده اند به چند نمونه زیر توجه نمایید:

نخست از فردوسی : 

نگه کن سحرگاه٬تا بشنوی                     ز بلبل٬ سخن گفتن پهلوی

از خیام:

روزی‌است‌ خوش‌و‌هوا‌‌ نه ‌گرم‌است‌ و نه ‌سرد                     ابر از رخ گلزارهمی شوید گرد
بلبل بزبان پهلوی با گل زرد                                         فریاد همی زند که: می‌باید خورد

از حافظ:

بلبل بشاخ سرو٬ به گلبانگ پهلوی                     می‌خواند؛ دوش درس مقامات معنوی

آیا احیای زبان پهلوی توجیه منطقی دارد؟

از منظر زبان شناسی زبانی که مردم دیگر به آن سخن نگویند مرده محسوب می گردد اما آیا واقعا زبان پهلوی این چنین است ؟

خیر . واقعیت این است که واژه های پهلوی هنوز در تمامی استانهای کشور و در لابه لای محاورات روزانه مردم محلی حضور دارند و دست کم در بلوچستان و استانهای کرد نشین و طبق گزارشات تأیید نشده در منطقه ابیانه از توابع کاشان هنوز مردم به زبان پهلوی تکلم می کنند اما اهمیت اصلی زبان پهلوی در گنجینه بکر و انبوه واژگان آن است که می تواند به عنوان پشتوانه مستحکم زبان رسمی کشور یعنی فارسی دری محسوب شود بنابراین در احیای زبان پهلوی حتما منطق درستی مبتنی بر مصالح ملی نهفته است .

آیا امکان آموزش و یادگیری زبان پهلوی وجود دارد؟

مسلما اولین سوالی که در ذهن علاقه مندان ایجاد می شود این است که از کجا آغاز کنیم ؟ آیا به راستی منبع آموزشی مناسبی وجود دارد ؟ پاسخ مثبت است خوشبختانه کارهای ارزشمندی در این حوزه انجام شده که دو مورد آن را در زیر برای علاقه مندان ذکر می کنیم :

1 – خود آموز جامع زبان پهلوی اشکانی و ساسانی با عنوان ( نامه پهلوانی ) که گزارشی ارزشمند از دکتر فریدون جنیدی است و در این آدرس قابل دریافت است : 

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4e/NPrg.pdf

2 – فرهنگ جامع واژگان فارسی به پهلوی که گزارشی ارزشمند از دکتر بهرام فره وشی است و در آدرس زیر قابل دریافت است :

http://www.parsianjoman.org/wp-content/uploads/2016/06/Persian-Pahlavi-Dictionary.pdf 

با در دست داشتن این دو اثر ارزشمند به آسانی زبان پهلوی را فراخواهید گرفت و معنای این عبارت دکتر جنیدی را بهتر در خواهیدیافت که :

برای‌ ایرانیان، آموزش پهلوی آسانترین و شادی ‌‌بخش‌‌ترین ‌کارها است همانگونه ‌که ‌برای ‌یک ‌کودک ،غنودن در آغوش مادر.

سخن پایانی 

از آنجا که زبان پهلوی خویشاوند نزدیک زبان فارسی و به عبارتی مادر زبان فارسی محسوب می‌شود آموزش زبان پهلوی و احیای واژگان آن در بین توده مردم می‌تواند زبان فارسی دری این عامل انسجام و وحدت ملی ایرانیان را برای همیشه بیمه کند ؛ از این‌رو نگارنده به مسئولین محترم به‌ ویژه در آموزش‌ و پرورش ، شورای عالی آن  و کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس پیشنهاد می‌کند گنجاندن واحد درسی آموزش زبان پهلوی را به‌عنوان یک درس انتخابی در پایه‌های متوسطه اول و دوم در دستور کار قرار دهند و از این طریق زبان فارسی و فرهنگ و ارزش‌های اصیل ایرانی را برای همیشه بیمه نمایند .

بن مایه : کتاب نامه پهلوانی دکتر فریدون جنیدی .

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید