پرسش مجری :
چقدر حوزه تعلیم و تربیت اسلامی در برنامه درسی تربیت معلم در آماده سازی دانشجو معلمان برای اصلاح گری و اجرای سند تحول بنیادین موثر بوده یا نبوده و چرا؟
موسوی:
اجازه می خواهم در مفهوم اصلاح گری نکاتی را از باب تنقیح مفهوم و دقت های فلسفی در باب اصلاح گری و اصلاحات آموزشی خدمت دوستان عزیز به اشتراک بگذارم و سپس توضیح و گزارشی از مفهوم اصلاح گری و اصلاحات آموزشی در برنامه درسی تربیت معالم دانشگاه فرهنگیان و سپی بررسی وضعیت موجود و ترسیم وضعیت مطلوب را داشته باشم .
نکاتی که بنده در تلقیح مفهوم اصلاح گری می خواهم عرض کنم از این قرار است که به هر تغبیری اصلاح گفته نمی شود. اصلاح نوعی حرکت است اگر بر مبنای حرکت جوهری ملاصدرا بخواهیم آن را تببین کنیم اصلاح نوعی حرکت است به سمت مثبت و به سمت تعالی است . اصلاح دارای معیاری است و با آن معیار و سنجه سنجیده می شود و میزان اصلاح گری اش تعریف می شود.
نکته دوم این که دقتی در معنای لغوی و اصطلاحی واژه اصلاح و اصلاح گری در فارسی عرض می کنم و نتیجه ای از سنخ " تربیت " بگیرم.
در بحث امروز ما می خواهیم بدانیم اصلاح یعنی چه؟
آیا معنی لغوی اصلاح مدنظر است یا معنای اصطلاحی اصلاح مدنظر است.
یک معنای لغوی اصلاح معنای شاملی است مثلا اصلاح موی سر، اصلاح رژیم غذایی، اصلاح سازمان. گستره وسیعی از اصلاح را حرکت به سمت تعالی، حرکت به سمت اهداف مثبت را شامل می شود. اما در اصطلاح جامعه شناسی سیاسی یک معنای خاصی دارد و در عرض انقلاب قلمداد شده در ادبیات علوم سیاسی و جامعه شناسی سیاسی. اصطلاح است تعین یافته و متخصصین به کار بردند. خود همین تقابل و هم کناری اصلاح و انقلاب گاهی اوقات دو کاربرد و دو کاربست می شود مشاهده کرد.
گاهی اوقات انقلاب و اصلاح در عرض هم و مقابل هم قلمداد می شود. یک حرکتی انقلابی است. یک حرکتی اصلاحی است. تفاوت این دو این است که انقلاب کاملا براندازانه است ، نظم موجود را فرو می افکند و نظم نوین را طراحی می کند اما اصلاح تلاش دارد کلیت و آن اهداف را مبادی و مبانی را حفظ کند ولی تغییراتی کلی و یا جزئی در ساختار و فرایندها رخ بدهد. این کاربردی از دو واژه است که رو به روی هم قرار گرفته اند. اما گاهی اوقات این دو واژه هم جبهه می شوند در مقابل محافظه کاری. سه اصطلاح محافظه کاری، اصلاح و انقلاب به کار برده می شود.
گزارشی را خدمتتان عرض می کنم که این اصطلاح و این واژه در زبان متخصصین گاهی اوقات در ادبیات به این صورت می آید و به تبع آن بازخورد یا انعکاسش در فلسفه تربیت ما از رویکردهایی که در تربیت سیاسی محافظه کارانه قلمداد می شوند یعنی یک دسته از رویکردها در تربیت سیاسی محافظه کارانه قلمداد می شوند و یک دسته هم تربیت سیاسی غیر محافظه کارانه که ذیل آن یا اصلاح گرند یا انقلابی هستند. رویکردهای چپ، رویکردهای انتقادی، رویکردهای پست مدرن و رویکردهای بازخوردی در فلسفه تعلیم و تربیت و فلسفه آموزش و پرورش می توانند در شمار دوم قرار بگیرند. البته گاهی اوقات تعاریف متضاد است و این گزارشی که عرض می کنم بسته جامعی از مجموع کاربست واژه اصلاح در ادبیات جامعه شناسی سیاسی و فلسفه تعلیم و تربیت است.
در علوم سیاسی نهضت های جدایی خواهانه ، اصلاح ، شورش در کنار این واژه ها به کار می رود.
تا اینجا روشن است . در بحث حاضر اصلاح و اصلاحات از نظر لغوی خیلی به کار نمی رود. مد نظر ما اصلاح به معنی اصطلاحی آن است. گاهی اوقات اصلاح در مقابل انقلاب است گاهی در عرض انقلاب است و گاهی در کنار انقلاب است.
نکته سوم این که در برخی کاربردها سودمندانه واژه اصلاح در غیر معنای خودش به کار می رود به اصطلاح معنای مجازی به کار می رود. منتها کسی که به کار می برد هدفی دارد و منظورش از اصلاح به هم ریختن نظم موجود است حتی آن چهارچوب ها را رعایت نکردن، بی اعتنایی به مبانی و بنیادهای نظری یک اندیشه و یک نظم حاکمی در آموزش و پرورش و نظام اقتصادی و غیره اما اسم این را می گذارند اصلاح. تعبیر اصلاحات دینی که مشرف به پروتستانتیسم در تاریخ مسیحیت است شاید از این قبیل باشد. وقتی از دور به تاریخ گذشته نگاه می کنیم اصلاحات دینی که می گویند پروتستانتیسم مسیحی همه قواعد مسیحیت موجود را به هم ریخته بود.
به نظر می رسد این واژه اصلاحات دینی در این اصطلاح در این کاربرد در معنی مجازی خودش به کار می رود و یا اصلاحات آموزشی فرض کنید پهلوی اول پهلوی دوم خیلی تاکید ندارم. در واقع اصلاحات نبوده و یک انقلاب آموزشی بوده که همه مبادی و مبانی نظری تئوریک و زیستی فرهنگی اجتماعی می شود خودش را کن فیکون کرده یک نظام وارداتی آموزشی را جایگزین کرده و در واقع انقلاب آموزشی بوده اما اصطلاحا یا در کاربرد مجازی یا کاربرد غلط به آن می گویند اصلاحات آموزشی مثلا پهلوی اول و پهلوی دوم. در همین تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی ، رهبری معظم تعبیر اصلاحات انقلابی و اصلاحات آمریکایی را به کار بردند به تناسب گفتمانی که حاکم شده بود. این نشان می دهد این واژه در معنای غیر موضوع الیه خودش به کار برده شده و یا غلط است و یا مجاز است. علی القاعده در مباحث علمی آمده مجازگویی نباید بکنیم چون در ادبیات مجاز است هر چه مجاز بیشتر استعاره بیشتر ، ملیح تر و زیباتر. اما در ادبیات علمی علی القاعده از مجازگویی باید پرهیز بکنیم.
در بحث بنده اصلاحات معنی لغوی آن مدنظر نیست و اصلاح گری به معنای اصطلاحی آن مدنظر است و معنی حقیقی آن را به کار می بریم نه معنای مجازی و سر ریز آن در فلسفه تعلیم و تربیت.
محور دوم بحث بنده جایگاه اصلاح و اصلاح گری در ادبیات اسلام هست. اصلاح گری به این معنا که واژه عربی است در مقابل افساد. قرآن هم تعبیر می کند که آنها می گویند ما مسلمیم ولی مفسدند. فساد و صلاح و افساد و اصلاح در مقابل هم در شبکه معنایی واژگان در قرآن به کرات به کار رفته است. می شود شبکه معنایی درست کرد. هر جا فسادی رخ داده است فساد در لغت عرب به معنای خللی که در یک مکانیزم و یک نظام ایجاد شده باشد. خلل را چه موقع می توان تشخیص داد. وقتی با یک اهداف از پیش تعیین شده مغایر باشد ، زاویه با آن اهداف و پیش فرض ها و تعین هایی که در نظر گرفته شده فاصله گرفته شده می گویند خللی ایجاد شده یا فساد ایجاد شده است و آن فساد را قرآن دستور می دهد که شما موظف به اصلاح آن هستید. در نهایت اصلاح گری در ادبیات دینی و قرآنی یک فضیلت فردی است اولا مانند اصلاح نفس. این همه ادبیات متراکم اخلاق ایرانی و اسلامی داریم که اصلاح نفس، خودسازی و غیره توجه دارد و مفاهیم زیادی مانند تهذیب، تزکیه، مراقبه، مشارکه، مواخذه همه مکانیزم های خودسازانه ای که در اخلاق به طور نقلی و عقلی ما در نظر گرفته شده ذیل همین مفهوم اصلاح خود و اصلاح نفس است که فضیلت بسیار مهم است و بسیار به آن توصیه شده است ؛ این اصطلاح اول.
اصطلاح دوم یک فضیلت اجتماعی است. اصلاح گری یک فضیلت اجتماعی است. در قرآن و روایات به این معنا که بعد از فراق از اصلاح خود باید به اصلاح دیگری پرداخت. اصلاح دیگری خودش طبقات و سطوحی دارد. از اصلاح ذات البین که تعبیر قرآنی است. قرآن می فرماید اگر دو نفر با هم اختلاف داشتند بینشان اصلاح برقرار کنید. حتی گاهی اوقات بعضی از خطوط قرمز خودش را نادیده می گیرد و می گوید برای اصلاح اختلاف زن و شوهر یا دو برادر یک چیز خلاف واقع هم بگویید که اصلاح رخ بدهد. این می شود اصلاح ذات البین اولین دایره از دایره اصلاح دیگری.
دایره دوم اصلاح در خانواده است تا اصلاح در جامعه حتی تا اصلاح دینداری یعنی خرافات، انحرافات و زوایایی که از اصل دین و دینداری گرفته شده این هم مورد ترغیب دین است و نتیجه این که اصلاح گری در اسلام یک فضیلت فردی و فضیلت اجتماعی است. اجتماعی هم چند لایه داشته و هم در فقه و هم در فلسفه تربیت می شود مستدل این را بیان کرد و از آن دفاع کرد.
در اصلاح اجتماعی آموزه های متعددی داریم که از امر به معروف گرفته تا تعبیر نصح یعنی نصیحت کردن و تعبیر النصیحة الائمة المسلمین یک تعبیر عمومی غلطی دارد یعنی ائمه اسلام و حاکمان اسلامی را نصیحت بکنید و انتقاد و نقد بکنید اما این یک غلط رایج است. این اصطلاح النصیحة الائمة المسلمین در ادبیات حدیثی ولی در ادبیات فقهی ما می تواند یک خوانش فارغ از ارزشی داشته باشد چون واژه النصیحة یک معنای دیگری دارد ولی رایج شده و اصل حرف هم درست است که برای اصلاح گری شما باید حاکمان و مسئولان و خادمان را نقد و اصلاح کنید.
اصلاح گری در پایشی که در محور دوم گزارش دادم رویکرد قرآنی و حدیثی یک فضیلت فردی و اجتماعی است بیش از آن که رویکرد قسمی داشته باشد رویکرد مَقسَمی دارد. اصلاح گری فقط یک فضیلت در حوزه تربیت اخلاقی نیست .
در حوزه تربیت اخلاقی یکی از اهداف اصلاح گری است.
در حوزه تربیت اجتماعی و تربیت سیاسی هم علی القاعده اسلام از این دفاع می کند و همین مشی هم در سند تحول و مبانی نظری سند تحول هم منعکس شده است و اصلاح گری بدین معنا ترویج شده است.
محور سوم گزارشی از برنامه درسی تربیت معلم دانشگاه فرهنگیان است و ظرفیت آن برای درون سازی روحیه اصلاح گری فردی و اجتماعی برای دانشجو معلمان و البته قضاوت در مورد کامیابی است .
انتظار بر این است که فضیلت در همه دروس تربیت معلم آنجا که می خواهد نقش معلمی را برجسته بکند باید در سر فصل ها منعکس شده باشد. به شکل ویژه در دروس نوزده واحدی در تعلیم و تربیت اسلامی درسی به نام نقش اجتماعی معلم است که به شکل خاص در سرفصلش و در اهداف درسش و به صراحت گفته شده که اصلاح گری به این معنا البته ممکن است آن سر فصل اندکی خنثی باشد . کدام سر فصل مصوب ؟ البته در فضای علمی به آن نقدهایی دارم ولی در اجرا قانون مصوبه است باید در برنامه درسی معین اجرا بشود به شکل ویژه در نقش اجتماعی معلم و اصلاح گری و مصلح بودن معلم به مثابه یک کنشگر اجتماعی مصلح در مقابل مفسد تعریف شده و زوایایش روشن شده است.
در درس دیگری به نام درس اخلاق حرفه ای معلم آنجا که اخلاق کاربردی معلم یا اخلاق حرفه ای معلم در فضای کلاس و بیرون کلاس می خواهد مطرح کند از این فضیلت فردی و اجتماعی بحث می کند . در درس فلسفه تعلیم و تربیت در جمهوری اسلامی ایران که آن هم درسی3 واحدی است رگه هایی از این موضوع و دفاع از فضیلت فردی و اجتماعی دیده می شود. اما در مورد کامیابی این برنامه درسی و این که آیا خروجی های ما در دانشگاه فرهنگیان اصلاح گرند ، مصلحند یا مصلح نیستند علی القاعده باید مصلحانه و ناصحانه حرف هایی بزنیم که شرایط موجود دانشگاه فرهنگیان چه در حوزه منابع انسانی ، اعضای هیات علمی ، اساتید مدعو ، فرآیندهای موجود برنامه درسی هزار و یک نقص دارد که باید یک عزم ملی را بطلبد ، دولت و مجلس و نخبگان پای کار بیایند تا بتوانند آن را رقم بزنند.
نکته بعدی سرفصل های تابستان سال گذشته بازنگری در سرفصل های دروس فرادرسی دانشگاه فرهنگیان رخ داده که تعلیم دروس 19 واحدی تعلیم و تربیت اسلامی مورد بازنگری قرار گرفته و صرفا گزارش و خبر عرض می کنم با مبنای کاهش تداخلات این دروس ، تداخلات درونی این دروس هشتگانه نوزده واحدی با همدیگر ، این یک مبنا ؛ کاهش تداخلات بیرونی این دروس با دروس معرف شانزده واحدی در اسلام ، تداخلات محتوایی که دانشجویان را رنج می دهد و اساتید را و این هم مبنای دوم کاهش تداخلات.
عملیاتی کردن و ناظر چالش های روز و کاربستی شدن معارف تربیتی اسلام در این هشت درس منعکس شده و در نهایت منجر به تاسیس چهار درس جدید و جایگزین به جای این 8 درس منعکس شده است که مراحل تصویب آن در وزارت علوم در حال طی شدن است .
و هنوز این برنامه درسی اجرا نشده است .
ادامه دارد
پیاده سازی و ویرایش : زهرا قاسم پور دیزجی
نظرات بینندگان