"انضباط " از نگاه " ماکارنکو " ( بخش نخست )

کلمه «انضباط» دارای معانی متعددی است. عده ای انضباط را مجموعه قواعدی می دانند که به رفتار انسانی مربوط می گردد. برخی ها انضباط را عادت های ناشی از تربیت می دانند. دسته ای هم می گویند که انضباط چیزی جز اطاعت نیست.

هر یک از این نظریه ها به گونه ای با حقیقت نزدیکی دارد. اما برای این که کار تربیتی به نحو مطلوب و رضایت بخشی انجام گیرد، لازم می آید که از مفهوم انضباط تعبیر دقیق تر و جامع الطرفی به عمل آید.

گاهی فرد با انضباط به کسی گفته می شود که از حیث اطاعت  و حرف شنوی متمایز باشد. البته در بسیاری از موارد از فرد می خواهند که دستورات و فرمان های مقام مافوق و سازمان های متبوعه را فوری و به موقع به انجام رساند. معذلک در جامعه نوبنیاد ما آن چه که تاکنون به نام اطاعت شهرت یافته برای توصیف و شناخت فرد با انضباط کافی نیست. اطاعت محض و ساده و به مراتب اطاعت کودکورانه که در مدارس گذشته ما متداول بود به هیچ وجه مقصود ما را تامین نمی کند.

هدف ما این است که هموطنان ما از انضباط کامل و پیچیده تری برخوردار گردند. آنها نه تنها باید بفهمند و بدانند که این یا آن دستور را به چه دلیل و مقصودی انجام می دهند، بلکه باید فعالانه در جست و جوی یافتن راه هایی برآیند که این دستورها به نحو مطلوب عملی گردد.

انتظار ما این است که مردم کشور ما در هر لحظه از زندگی خود را اتکاء به ابتکار و اراده فعال، بدون کسب دستور و فرمانی برای انجام وظایف خویش مجهز و آماده باشند.

آرزوی ما این است که هموطنان ما تن به کارهایی دهند که برای جامعه شان واقعا مفید و لازم باشد و در عین حال در مقابل انواع دشواری ها و موانع سر تعظیم فرود نیاورند و همیشه از اعمالی که مطلوب برای خویشتن و مضر به حال دیگران و یا تمام جامعه است، رو برتابند. به علاوه یک انسان نو و مترقی هرگز نباید خود را در چهارچوب تنگ کارهای شخصی و یا شغل و منصب خود در کارخانه و غیره و یا در چهاردیواری محیط خانوادگی اش محصور سازد. هر انسان پیشروئی موظف است، کار و زندگی دیگران را مورد نظر قرار دهد و رفتار آنها را به دقت ارزیابی کند، نه تنها در حرف بلکه در عمل به یاری آنها بشتابد حتی برای پیشبرد این کارها بخشی از آسایش خود را نیز فدا کند.

در نظر ما فرد با انضباط کسی است که در هر موقعیتی شایستگی خود را در انتخاب رفتار درست و سنجیده در قبال جامعه به اثبات رساند و علیرغم هر گونه اشکال و ناگواری ها برای رسیدن به مقصود والایی که در پیش دارد از هیچ کوششی فرو گذار نکند.

باید در نظر داشت که پرورش فرد با انضباط تنها از راه اقدامات انضباطی یعنی مدیریت و اطاعت، غیر مقدور است. فرد با انضباط به یاری مجموع تاثیرات مفید به وجود می آید. این تاثیرات مفید که در تربیت فرد جای شاخصی دارند، عبارتند از: تربیت درست سیاسی، فرهنگ عمومی، کتاب ها، بررسی انتقادی روزنامه ها، کار و فعالیت اجتماعی و عوامل درجه دومی مانند بازی، سرگرمی و استراحت. به اتکای مجموعه این تاثیرات است که می توان فرد با انضباط و شایسته ای را تحویل جامعه داد.

به والدین جدا توصیه می شود که همواره اصول زیر را مدنظر قرار دهند :

انضباط نتیجه برخی اقدامات «انضباطی» فردی نیست. انضباط از مجموع سیستم تربیتی، موقعیت های متنوع زندگی و همه آن تاثیراتی ناشی می شود که کودکان تحت تاثیر آن قرار دارند. در این مفهوم انضباط عبارت از موضوع تربیت و راه و روش آن نیست، بلکه نتیجه آنست. شالوده ریزی انضباط درست آن هدف دلپذیری است که هر مربی خوب باید با تمام نیرو و امکاناتی که در اختیار دارد در راه تامین آن بکوشد.

وقتی پدر یا مادر کتابی برای مطالعه به کودک می دهد یا او را با دوستان تازه ای اشنا می سازد و یا درباره اوضاع بین المللی و کار و وظایف خود و کامیابی هایی که به دست آورده، صحبت می کند، باید در نظر داشته باشد که علاوه بر تعقیب هدف های دیگر، مراتب عالی انضباط را هم پی ریزی می کند.

بنابراین انضباط چیزی جز نتیجه کلی مجموعه کار تربیتی نیست. در کار تربیتی بخش بسیار محدودی موسوم به رژیم تربیتی وجود دارد که به علت قرابت با صورت بندی انضباط، اغلب با انضباط اشتباه می شود.

رژیم تربیتی چیزی جز اسلوب تربیتی نیست . بین رژیم تربیتی و انضباط ممیزات خیلی مهمی وجود دارد . وظیفه ی والدین تشخیص و درک کامل این ممیزات است . انضباط بنا به خصایصی که دارد همیشه رو به کمال است و همواره باید در راه اعتلاء و باروری آن تلاش شود . خواست همیشگی افراد واقع بین این است که در خانواده و محیط کار و در برخوردهای مختلف اجتماعی ، بهترین و دقیق ترین انضباط حکومت نماید .

انضباط چیزی جر ماحصل کار بشری نیست . انسان بنا بر عادتی که دارد در هر کاری به خاطر کسب بهترین نتیجه ها مبارزه می کند .

به اشکال می توان آدمی را پیدا کرد که بگوید :

« انضباط در میان ما جای شاخصی ندارد » .

چنین آدمی یا احمق است یا دشمن واقعی مردم . هر آدم معقول و بی غرضی همواره سعی دارد که به عالی ترین مدارج انضباط راه یابد یعنی از کار و فعالیت خود بهترین نتیجه ها را بگیرد .

رژیم تربیتی فقط یک وسیله است . هر وسیله ای در زندگی ، هنگامی قابل استفاده است که اولا مناسب باشد و ثانیا به نیازهای هدف انتخابی پاسخ مثبت بدهد . بدین جهت تجسم بهترین انضباط امکان پذیر است و ما همیشه در راه تامین چنین انضباط بالنده ای گام بر می داریم . ولی باید در نظر داشت که تجسم رژیم تربیتی متوسطی که آن را ایده آل بدانیم و یا انتخاب بهترین رژیم چیز ناممکن و بی موردی است ، زیرا در هر موردی رژیم تربیتی معین و متناسبی لازم است .

رژیم تربیتی خانوادگی نمی تواند و نباید در شرایط مختلف یکسان باشد . سن و سال کودکان ، استعداد آن ها ، وضع محیط و همسایگان ، بزرگی و کوچکی ساختمان مسکونی ، درجه سختی و راحتی آن ها ، راه مدرسه ، جنب و جوش خیابان ها و بسیاری از موارد دیگر خصوصیت رژیم تربیتی را تغییر داده در انتخاب این یا آن رژیم موثر خواهد بود .

در یک خانواده ی بزرگ که کودکان متعددی دارند ، رژیم تربیتی معینی به کار می رود که در هر حال با رژیم تربیتی خانواده هایی که دارای کودک واحد هستند ، کاملا فرق دارد .

رژیمی که برای کودکان خردسال دارای نتایج مفید و ارزنده است ، ممکن است برای کودکان بزرگ زیان بخش باشد .

بنا براین برای رژیم تربیتی هیچ قاعده دائمی و لایتغیری وجود ندارد .

برخی از خانواده ها نسبت به رژیم تربیتی دچار چنین لغزشی می شوند . آن ها در نهایت صداقت و از روی معصومیت به تاثیرات مفید و جاودانی این یا آن رژیم تربیتی باور داشته ، آن را در همه حال ثمربخش و قابل استفاده می دانند .

رژیم تربیتی تغییر ناپذیر مانند اصول بی روح و جامد نه تنها مفید نیست ، بلکه زیان بخش می باشد . انضباط از مجموع سیستم تربیتی، موقعیت های متنوع زندگی و همه آن تاثیراتی ناشی می شود که کودکان تحت تاثیر آن قرار دارند.

رژیم تربیتی بر حسب خصایصی که دارد و به اعتبار این که از آن فقط به عنوان وسیله در کار تربیتی استفاده می کنند ، نمی تواند جنبه ی دائمی و همیشگی داشته باشد . هر عمل تربیتی هدف های مشخصی را دنبال می کند . این هدف ها همواره متغیر و پیچیده هستند ؛ مثلا در اوان طفولیت یکی از وظایف مهم والدین عبارت از آموختن نظافت و پاکیزگی به کودکان است . برای این که کودکان به نظافت عادت پیدا کنند ، پدر و مادر ناگزیر باید قواعد معینی را به کودکان تکلیف کنند ، یعنی قواعد و مقررات معینی برای استحمام آن ها ، طرز استفاده از وان و دوش و همچنین قواعدی برای نگاهداری اثاثیه ی خانه و تامین نظافت اتاق ، رختخواب و میز نهار خوری برقرار کنند . این رژیم باید بی وقفه حفظ شود و هیچ گاه از نظر والدین محو نگردد . والدین همواره باید مراقب اجرای دقیق و جدی این مقررات باشند و در مواردی که کودکان در اجرای این وظایف دچار اشکل می شوند به آن ها کمک کنند و از کودکان بخواهند که این نوع وظایف را به نحو احسن به انجام رسانند . اگر این تکالیف به خوبی سازمان داده شود ، نتایج خوبی از آن به دست می آید و سرانجام لحظه ای فرا می رسد که کودکان چنان به نظافت عادت کنند که فی المثل حاضر نباشند با دست های کثیف سر سفره بنشینند . در این صورت به جرات می توان گفت که هدف لازم به دست آمده است . رژیمی که برای نیل به این هدف لازم بود بعد از این مرحله دیگر مفید نخواهد بود . از این گفت و گو نباید چنین نتیجه گرفت که رژیم قبلی در فاصله یک روز تغییر کند ، بلکه این رژیم باید به تدریج جای خود را به رژیم بعدی بسپارد تا موضوع عادت مکتسبه در امر نظافت هر چه بیشتر استحکام یابد . هنگامی که فلان با بهمان هدف تحقق یافت ، هدف های مهم تر و پیچیده تری برای پدران و مادران مطرح می گردد . اگر والدین تمام همّ خود را صرف نظافت محض و ظاهری کنند و مقصود همه جانبه این کار را در نظر نگیرند ، نه تنها نیروی شان به هدر می رود ، بلکه زیان های فاحشی از این راه به بار می آورند ، یعنی خردسالانی که بدین شیوه تربیت می شوند ، موجوداتی بی روح و معتاد به جنون نظافت خواهند بود و به چیزی جز نظافت محض عادت نخواهند داشت . معمولا چنین افرادی کار محوله را چنان با تردید و اکراه انجام می دهند که فی المثل دست شان کثیف نشود . بدین اعتبار هر رژیم  تربیتی تا مرحله معینی فایده دارد . هر وسیله ی دیگری که برای تربیت مورد استفاده قرار می گیرد ، دارای همین خصوصیات است . همان طور که گفته شد رژیم تربیتی جز یک وسیله نیست .

بنا براین توصیه ی رژیم تربیتی واحدی به والدین کار بیهوده ای است .

رژیم های تربیتی متنوع و متعددی وجود دارند که والدین باید بهترین و مناسب ترین آن ها را که با شرایط و موقعیت های معین سازگارتر است ، انتخاب کنند .

( کتاب « انسان مربی و نویسنده » نوشته ماکارنکو - ترجمه : ب . کیوان - انتشارات شباهنگ - چاپ هشتم - پایر 1361 - صفحات 76 تا 82 )

( ادامه دارد )

تایپ : زهرا قاسم پور دیزجی

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید