مقدمه و بیان مساله
کمال انسان در نظام تعلیم و تربیت اسلامی رسیدن به قرب الهی و حیات طیبه است . این هدف غایی از طریق اهداف زیر قابل دسترس می شود:
1) اهداف اعتقادی، 2) اهداف اخلاقی، 3) اهدف علمی آموزشی 4) فرهنگی هنری 5) اهداف اجتماعی، 6) اهداف زیستی ، 7) اهداف سیاسی، اهداف اقتصادی. و اهداف فوق با ریزمجموعه اهداف در دوره های تحصیلی و کتب درسی خود را نشان می دهند، چنانچه مشاهده می شود یکی از اهداف کلی نظام آموزش و پرورش هدف سیاسی و به تبع آن تربیت سیاسی می باشد.
اما باید ابتدا پرسید تربیت سیاسی چیست و چه راهکار های عملی برای تربیت سیاسی و اجتماعی وجود دارد؟
سخن گفتن دربارة" تربیت سیاسی " از دشواری مضاعفی برخوردار است؛ به این دلیل که تربیت انسان در دنیای معاصر، امری بسیار دشوار و پیچیده است. دنیای امروز دنیایی است که انسان در بند دام های بسیاری گرفتار آمده و تکنولوژی که بنا بود انسان را به پیشرفت برساند، او را به "شیء شدگی " ،" هبوط " و " اخلاد در زمین " رسانده است.
هستی پر رمز و راز که در دنیای قدیم، آدمی، با آن همنوا و همساز بود به دنیای بی رمز و راز تبدیل شده است. رها شدن انسان از دام های تودرتوی روزگار ما و شناخت عظمت درونی خویش و دریافت جایگاه خود در هستی به عنوان خلیفةالله ( انا جعلناک فی الارض خلیفة ) و رهسپار شدن به سمت مبدأ و منتهای خود ( انا لله و انا الیه راجعون ) از درون مایه های تربیت دینی است که ره یافتن بدان بسیار دشوار و پیچیده گردیده است.
از سوی دیگر، شناخت قدرت و شبکه بسیار وسیع آن که تمامی شئون انسان را در برگرفته است و مواجهه آگاهانه با نظام های بسیار پیچیده قدرت، از امور سرمقاله بسیار مهمی است که سیاست ورزی و تربیت سیاسی ناظر به آن ها است.
ارتباط نظام تربیتی با نظام و عناصر نهاد سیاسی، از دیر زمان مورد توجه بوده و بسیاری از صاحب نظران رابطة میان مقوله ای این دو بخش، اشاره كرده اند و پیوند تنگاتنگ نهادهای آموزشی و قدرت را، مورد تأكید قرار داده اند. از جمله « ارسطو » اظهار می كند:« در میان تمام چیزهایی كه بیان كرده ام، آنچه بیشترین سهم را در دوام و قوام قوانین دارد، سازگاری آموزش و پرورش با نوع دولت است و این چیزی است كه جهانیان از آن غافل هستند. بهترین قوانین نیزـ حتی اگر توسط تمام افراد جامعه هم معتبر و مشروع دانسته شود ـ در صورتی ارزش و اعتبار خواهند داشت كه به وسیلة آموزش و پرورش به نسل جوان آموخته شوند و آموزش و پرورش نیز با قوانین مزبور تطابق داشته باشند.» ( فلسفهً آمورش و پرورش، فیلیپ جِی اسمیت، سعید بهشتی، ص59)
تأكید « ارسطو » بر ضرورت تجانس و سازگاری نظام آموزشی با نهاد حكومت، بی جهت نبود. تجربة حكومت های یونانی، این جمع بندی را در فرادید وی نهاد كه ثبات اجتماعی ـ سیاسی، از طریق نهادهای آموزشی، پدید می آید. حكومت ها و قوانین اجتماعی، در ارتباطی فعال با نظام آموزشی می زیند و امكان ادامه بقا می یابند به مرور و با حضور عصر تغییر و تحول، نقش نهادهای آموزشی در تغییرات سیاسی ـ اجتماعی نیز، مورد تأكید قرار گرفت. در این بازیافت ها، روشن شد كه دورة تحول نیز جز با تغییرات در نظام آموزشی، ممكن نخواهد بود. در این نگاه، نقش آموزش و پرورش نه در ثبات، بلكه در تغییرات سیاسی ـ اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفت و رابطه های آن دو، فحص و كنكاش گردید.
به نوشته برخی از مؤلفان: «نظام آموزش و پرورش یكی از كارگزاران مسؤول در فراگرد پرورش سیاسی است. محققان... همبستگی های مثبتی بین آموزش و پرورش و آگاهی و مشاركت سیاسی مشاهده كرده و نتیجه گرفته اند كه برخورداری از تحصیلات رسمی بالاترین تأثیر را بر نگرش های سیاسی دارد و هیچ متغیر دیگری در تعیین نگرش های سیاسی، با متغیر آموزش و پرورش قابل مقایسه نیست»( جامعه شناسی آموزش و پرورش، دكتر علی علاقه بند، ص74)
مفهوم تربیت سیاسی :
تکیه گاه دعوت اسلامی، تربیت است، اسلام آیین تربیت و سازندگی است.کتاب نهج البلاغه، که حاوي سخنان امام علی(ع) است از منابع اساسی در این زمینه است. هدف تربیت سیاسی در اسلام و نهج البلاغه، تربیت عموم مردم و کارگزاران حکومتی بر اساس معیارها و اصول اخلاقی است؛ همچنین هدف، تربیت شهروندانی است که وظایف سیاسی و دینی خود را بشناسند و به آن پای بند باشند و تربیت کارگزارانی که مهارت تدبیر جامعه را بر اساس آموزه هاي دین اسلام به دست آورند و آن را اجرا کنند؛ زیرا یکی از مسائل مهم و مورد توجه هر نظام سیاسی، چگونگی عملکرد کارگزاران است به گونه اي که رفتار درست و سنجیده آنان در استحکام پایه هاي نظام نقشی شایسته داشته باشد.
تربیت سیاسی یعنی شكوفاسازی استعدادهای مدیریتی و سیاسی فرد همراه با پرورش ارزش های انسانی و وجدانی اوست.به دیگر سخن، تربیت سیاسی یعنی پرورش انسان هایی آگاه، شایسته و متعهد. انسان هایی كه خود را در برابر خدا و خلق خدا، مسؤول بدانند و در اداره و سامان دهی منطقه مأموریت خود و دیگر عرصه های سیاسی، درونی (همانند روابط با مردم و رعایت حقوق آنان) و بیرونی (مسایل جهانی و بین المللی ...) به وظایف و مسؤولیتهای خود عمل كنند.
"تربیت سیاسی" یعنی پرورش و شکوفاسازی استعدادهایی که مربوط به بعد سیاسی انسان و ویژگی عمومی او، یعنی قدرت است. تا از این راه، متربی ضمن فهم روابط قدرت و پیچیدگی نظام های سیاسی در درون شبکه وسیع قدرت، آگاهانه و فعال، عمل نماید.
اركان تربیت سیاسی :
در پرورش سیاسی، برسه عنصر اصلی تأكید شده است.
1) شناخت: شخص دربارة نظام سیاسی چه می داند و چه اعتقادی دارد؟
2) احساس: شخص چه احساسی نسبت به نظام دارد؟ (شامل وظیفه شناسی، وفاداری، حس تعهدات شهروندی و ...) .نظام های سیاسی ـ حتی عقلانی ترین آنها ـ به احساساتی ویژه در شهروندان خویش، نیازمندند. احساسی كه بتواند رابطة شناختی ـ معرفتی را، تعمیق بخشد، پایدار كند و یا حداقل در استواری آن مدد رساند. در این میان نظام های انقلابی، به این نكته وابسته ترند .
این نظام ها، از یك سو داعیة تغییر و دگرگونی را دارند و از سوی دیگر پس از پیروزی، به تثبیت و تحكیم موقعیت خویش در برابر بازمانده های رژیم قبل از انقلاب ـ و نیز داعیه داران جدید ـ سخت محتاجند. تركیب دو عنصر تغییر و علاقه به ثبات در نظام های انقلابی، ایجاب می كند كه احساسی متناسب پدید آید تا بتواند شهروندان انقلابی را، در عین شور و اشتیاق به تحول و دگرگونی، به حفظ و تحكیم اساس نظام انقلابی، وفادار نگاه دارد. و این نكته خود از پیچیدگی های دورة گذار انقلاب هاست.
دوره ای كه اگر كارگزاران و رهبران انقلاب در تلفیق معرفت و احساس متناسب با این دوره، كوتاهی ورزند یا روحیة تغییر و تحول خواهی، چون سیلاب بنیان برانداز، خود نظام سیاسی انقلابی را درهم خواهد ریخت و یا به سرعت عناصر تغییرخواهانه نهضت، به ركود می انجامد و سرخوردگی سیاسی را در جامعه انقلابی پدید خواهد آورد.
3) حس شایستگی سیاسی: نقش شخص در نظام سیاسی چیست؟ و چه می تواند باشد؟ تربیت سیاسی، علاوه بر دو ركن شناخت و احساس سیاسی، نیازمند تعیین جایگاه فرد در نظام سیاسی است. شخص و موقعیت او در نظام، بایستی تفسیر شود، قابلیت های خویش را پیدا كند و به درستی دریابد كه چه كارهائی در توان و در مسؤولیت اوست.
عوامل تربیت سیاسی :
جامعه پذیری سیاسی چون دیگر اشكال و چهره های جامعه پذیری، در یك پروسه و جریان مستمر شكل می گیرد. عوامل مختلف ـ با سهم های متفاوت ـ در شكل گیری شخصیت سیاسی فرد، مؤثرند. بی تردید، برای یك نظام سیاسی، این نكته حائز اهمیت است كه از عوامل مؤثر، سود جوید تا بتواند شخصیت سیاسی شهروندان را متناسب با نیازها و آرمان های سیاسی نظام، شكل دهد. برخی از جامعه شناسان، عوامل شكل گیری شخصیت سیاسی فرد را، به دو دسته تقسیم كرده اند.
دسته نخستین عوامل اولیه جامعه پذیری سیاسی است كه در این بخش، تماس های نزدیك و چهره به چهره تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را محقق می كند. عواملی چون خانواده، گروه همسال و ... در این بخش می گنجند.
دسته دوم، عواملی كه تماس های چهره به چهره و نزدیك، نقش چندانی در آن ندارند. عواملی مانند: مدرسه، احزاب، اتحادیه ها، رسانه های گروهی و ...( توسعه سیاسی و تحول اداری، دكتر عبدالعلی قوام، ص76 به بعد).
ما در این بخش، به بررسی نقطه نظرات امام راحل در چگونگی این عوامل در شكل گیری شخصیت سیاسی افراد، خواهیم پرداخت و در حد توان و فرصت، دیدگاه های ایشان را در هر مقوله، باز خواهیم گفت.
عوامل اولیه جامعه پذیری سیاسی :
همان گونه كه در سطور پیشین، ملاحظه شد، عواملی چون خانواده، گروه های همسال در زمره عوامل اولیه جامعه پذیری به طور مطلق و جامعه پذیری سیاسی ـ به گونه اخص ـ شناخته شده اند.
نقش خانواده در شكل گیری شخصیت سیاسی: در كاركردهای نهاد خانواده، نكات مختلفی چون كاركرد تولید، آموزش حرفه و فن، تعلیم و تربیت و ... ذكر گردیده است. در این میان به نقش «خانواده» در پرورش سیاسی، توجه كمتری مبذول شده است، اما كم و بیش تذكرات و دیدگاه هائی در این زمینه، ارائه گردیده است. از جمله:«تجربیات اولیه در مشاركت در تصمیم گیری خانواده، می تواند فهم كودك را در مورد صلاحیت سیاسی افزایش دهد و موجب مهارت وی در امور سیاسی شود. این مشاركت ها و كسب مهارت ها زمینه شركت فعال فرد به هنگام بزرگسالی در نظام سیاسی خواهد شد.
« بری استیسری » از جمله صاحب نظرانی است كه اعتقاد دارند در خانواده ای كه درباره مسائل آزادانه بحث می كنند، نوعی جامعه پذیری سیاسی شكل می گیرد كه كودكان را به فراگیری شایستگی سیاسی و تعهدات مربوط به آن توانا می سازد»( همان مدرك، ص78)
در این میان، دو نكته یاد كردنی تر می نماید: اولاً تأثیری كه نهاد خانواده در تربیت فرزندانی شجاع، مستقل و متعهد داشته و دارد.
ثانیاً: عناصر اصلی نهاد خانواده یعنی زن و مرد، در گرایش ها وایده های سیاسی و نیز ثبات آن گرایش ها و ایده ها، نقش اساسی دارند.
عوامل ثانوی جامعه پذیری سیاسی : در عوامل ثانوی ـ و غیر چهره به چهره ـ پرورش سیاسی، مراكز مختلفی سهیم هستند. در میان این عوامل، نقش مراكز ذیل مهم تر می نمایند:
الف). مدارس و مؤسسات آموزشی؛ ب). رسانه های گروهی؛ ج) مساجد و مؤسسات دینی.
اصول و روش های تربیت سیاسی:
مهمترین اصول تربیت سیاسی بر مبناي نهج البلاغه، عبارت است از: صداقت، مسئولیت سیاسی، شایسته سالاري، حق مداري، وفاي به عهد، مدارا، ظلم ستیزي و وحدت.
حضرت علی (ع) روش هاي مختلفی را در تربیت سیاسی به کار گرفته است. فرمان هاي امام به کارگزاران ارشد حکومتی که خود رهبري آنها را به عهده داشته اند، شامل شیوه هاي گوناگون تربیت سیاسی افراد بوده که عبارت است از: روش گفت و گو و همنشینی با عالمان، محبت، تشویق و تنبیه، نظارت و امانتداري.
لذا مهمترین روش هاي تربیت سیاسی بر مبناي نهج البلاغه عبارت است از: گفت وگو و همنشینی با عالمان، محبت، تشویق و تنبیه، نظارت و امانت داري.
آسیب ها و موانع از دیدگاه نگارنده (بابلی ):
-
گفتمان کم خانواده ها در فضای صمیمی و خانوادگی
-
کم شدن رفت و آمدها ی خانوادگی و فامیلی
-
حاکم شدن روش های غلط تربیتی و آموزشی هم در مدارس و هم فضای خانواده
-
تعریف غلط از تربیت و آموزش
-
حاکم شدن فضای فن آوری به جای فضای گفت مان
-
کم رنگ شدن فضای مطالعات جامعه شناسانه بر سیستم های آموزش رسمی و غیررسمی کشور
-
عدم توجه به ادبیات دینی و باستانی در عمل
راه کارها: از دیدگاه نگارنده( بابلی ):
-
اهمیت به بحث روشن سازی خانواده ها در این زمینه
-
روی آوری مدارس به شیوه های فعال در آموزش
-
کم رنگ کردن فضای حفظ و آموزش های رقابتی و جایگزینی فعالیت های گروهی
-
استفاده بیشتر از فنونی "همانند بارش مغزی و روش حل مساله " هم در خانواده و هم در مدارس
-
آشنا کردن کودکان ، نوجوانان و خانواده ها با فضای تاریخی ،سیاسی و فرهنگی جوامع بخصوص جامعه ملی .
-
دادن آزادی های مدنی بیشتر به قشر دانشگاهی و فرهنگی
-
و...
خلاصه:
چرخش موضوع سياست از تربيت به قدرت، باعث شده كه قدرت سياسى جايگزين تربيت سياسى گردد. بنابراين همان گونه كه در دوره مدرن، قدرت به عنوان موضوع محورى، جايگزين تربيت در مباحث سياسى شده است تربيت سياسى نيز اهميت و جايگاه خود را از دست داده و قدرت سياسى جايگزين آن شده است.
به عبارت ديگر در گذشته تربيت به عنوان موضوع محورى سياست مطرح بوده است اما امروز، تربيت سياسى از يك سو اهميت گذشته خود را از دست داده است و از سوى ديگر، دچار استحاله معنايى شده است؛ امروزه تربيت سياسى عمدتاً در محدوده معناى جامعه شناختى قرار دارد و مبتنى بر مباحث جامعه پذيرى سياسى است.
در اين معنا، شاخصه هايى براى تربيت سياسى بيان م ىشود كه نوعاً به معناى پذيرش ظاهرى و تثبیت تدريجى اصول و قواعد سياسى مندرج در قوانين مصوب بشرى است؛ به گونه اى كه فرد بتواند در فرآيند مشاركت سياسى، نقش بيش ترى ايفا نمايد. در حالى كه تربيت سياسى در معناى فضيلت مدارانه، به پرورش معنوى و باطنى انسان هاى آزاد و با اراده نظر دارد كه نه تنها تأثير به سزاىي در ساماندهى زندگى اجتماعى اين جهان او دارد بلكه به هدفى والاتر چشم دوخته است كه همان فراهم سازى مصالح و نيل به سعادت آن جهانى است.
بنابراين، در تربيت سياسى فضيلت مدارانه شاخصه هايى مورد بحث قرار مى گيرد كه بتواند رسيدن به چنين هدفى را فراهم سازد؛ در حالى كه در دانش سياسى رايج امروز، تربيت سياسى بدين معنا چندان جايگاهى ندارد.
* کارشناس پژوهش های استراتژیک شورای عالی آموزش و پرورش
منـابـع
-راه تربیت: فصل نامه اي در عرصه ي فرهنگ و تربيت اسلامي سال دوم/شماره پنجم/تابستان.
- صالحی، سید عباس . تربیت سیاسی.مجله حضور>شماره45 ،
- مزینانی، محمد صادق. مقاله روشهاي تربيت سياسي كارگزاران از منظر امير المؤمنين علي (ع) ،
- اسمیت ، جی . فلسفهً آمورش و پرورش، فیلیپ جِی اسمیت، ترجمه سعید بهشتی، ص59
بهشتی؛ سعید و مسعودیان پریسا؛1391. بررسی اهداف و اصول و روشهاي تربیت سیاسی بر مبناي نهج البلاغه؛7 - 25 : پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیستم، دوره جدید، شماره 17 ، زمستان 1391
آخرین اخبار و تحلیل ها در حوزه آموزش و پرورش ایران و جهان در سایت سخن معلم
با گروه سخن معلم باشید .
نظرات بینندگان
ممنون