در سیستم آموزشی فنلاند مدرسه اختیارات بسیار بالایی دارد ؛ معلم های حکمران دارند ؛ اصلاً مدرسهٔ غیر انتفاعی ندارند !

خوشحالم در جمع شما هستم ، امیدوارم دستاورد این جلسه یک یا چند راهبرد باشد که شما بتوانید برای رشد سیستم آموزشی ایران خودمان از آن استفاده بکنید. انشالله روزی برسد که ما به فنلاندی ها راهبرد بدهیم.
در عنوان این سمینار «اقدامات برجسته» مد نظر است چون خیلی از موارد هست که قبلاً  گفته شده و بدیهی و مشخص است و  وقت شما  آنقدر ارزش دارد که بهتر است از آنها بگذریم. کارهایی در وزارت خود ما انجام شده و یا معلمان ما در آن زمینه توسعهٔ حرفه ای دارند پس بهتر است من اقدامات برجسته را بگویم همان طور که می گویند: less is more
کم زیاد است و اگر  یک راهبرد هم داشته باشیم برای ما کافی است.
خیلی از مواردی که در ادامه آن را ارائه خواهم داد منوط به شناختِ سیستم آموزشی فنلاند است. احتمالاً عزیزانی هستند که به فنلاند رفته اند و یا در مورد آن مطالعه کرده اند بنابر این من فقط در پنج دقیقه و به اختصار توضیحاتی در مورد سیستم آموزشی آن خواهم داد و‌ بعد به اصل مطلب می پردازم.

اول طی کنیم مدل سؤال پرسیدن چگونه باشد. اگر جایی از صحبت های من سؤالی داشتید می توانید بپرسید و من مشکلی ندارم در بین ارائهٔ من سؤال بپرسند زیرا به اعتقاد من هر سؤالی مربوط به زمان خودش است و اگر بگذرد آن سؤال دیگر داغ نیست و چون تعداد کم است این امکان پذیر است و‌ من هم تمایل دارم پرسش و پاسخ و بحث شکل بگیرد و این بهتر است چون همکاران همه فرهیخته هستند.
مقاطع موجود در نظام آموزشی فنلاند بدین صورت است که مانند ما دورهٔ ابتدایی و متوسطهٔ اول و دوم دارند . اولِ ابتدایی از هفت سالگی شروع می شود البته می دانید که ما در ایران از شش سالگی شروع می کنیم و خیلی از جاهای دیگر در دنیا نیز از شش سالگی شروع می کنند. البته بعضی جاها نیز مانند انگلیس آموزش رسمی از سه ، چهارسالگی آغاز می شود. ولی فنلاندی ها خیلی ریلکس هستند و در خیلی زمینه ها و از جمله همین مورد ، آرامش دارند.
پس، از هفت سالگی شروع می کنند که بچه ها به رشد کافی برسند. در ابتدایی تا کلاس ششم دارند و بعد از آن وارد متوسطهٔ اول می شوند که مثل ما هفتم و هشتم و نهم است و بعد وارد متوسطهٔ دوم می شوند. متوسطهٔ دوم آن ها مانند ما به صورت رشته های تجربی و ریاضی و انسانی تفکیک شده، نیست بلکه به طور کلی نظری است و دانش آموزان بر اساس رشته ای که در دانشگاه دوست دارند بروند، واحدشان را انتخاب می کنند؛ یعنی چیزی مثل ترمی- واحدی. مثلاً کسی که می خواهد برود مهندسی بخواند و یا علوم پایه بخواند در دانشگاه ، ریاضی پیشرفته را هم بر می دارد. حدود ۵۷ واحد اجباری دارند  که ریاضی مقدماتی هم در آن هست. کسی که می خواهد برود مهندسی، ریاضی پیشرفته را هم بر می دارد چون وقتی  برای مصاحبهٔ دانشگاه می رود به آن نیاز دارد و ریاضی پیشرفته را هم از او می خواهند. ولی بعضی رشته ها مثلاً  کسی که می خواهد فلسفه بخواند فقط ریاضی یک را پاس می کند و درس های دیگر از ریاضی و‌ یا علوم طبیعی را ممکن است پاس نکرده باشد. البته متوسطهٔ دوم دو شاخه دارد . یکی همان نظری است که خدمت شما گفتم و دیگری فنی- حرفه ای است.

جالب است بدانید سال گذشته محبوب ترین رشته بین دانش آموزان که بیشترین درخواست را داشته است فنی حرفه ای بوده است و نه نظری. آن هم می دانید چه رشته ای؟ رشتهٔ آشپزی ! ببینید چقدر دانش آموز می تواند مستقل باشد و آزادی عمل داشته باشد و تحت فشار والدین نباشد که آن چیزی که دلش می خواهد را انتخاب کند.

من از دوستم  پرسیدم ، چرا آشپزی؟ گفت: برنامهٔ تلویزیونی پخش می شد (مثل برنامهٔ دستپخت در تلویزیون ما) که خیلی محبوب بود بنابر این خیلی از دانش آموزان به این رشته تمایل پیدا کردند. مثل ما نیست که فشار باشد که همه به پزشکی بروند. و بعد وارد دانشگاه می شوند و سیستم دانشگاهشان هم مثل ماست .

در فنلاند ویژگی های خاصی وجود دارد که جاهای دیگر دنیا و از جمله ایران ندارد.
یک آنکه معلم ها باید کارشناسی ارشد داشته باشند و الان سی سال است که معلم زیر فوق لیسانس ندارند. یعنی از حدود  سال ۱۹۸۸ الی ۱۹۹۰ . یعنی بعد از این سال اجباری شد که همه فوق لیسانس داشته باشند.
دو روش برای ورود به حرفهٔ معلمی وجود دارد. یکی آنکه دانشگاه بروند و برای رشته های معلمی ( آموزش ابتدایی ) درخواست بدهند. که خیلی رقابت سنگین است و کمتر دانشجویی است که در همان سال اول توانسته باشد پذیرش تربیت معلم را بگیرد. معمولاً دو سه سال پشت کنکور می مانند تا بتوانند پذیرش تربیت معلم را بگیرند. تقریباً از هر هزار نفر صد نفر را پذیرش می کنند یعنی ده درصد. و بعد این ها تا ارشد را پیوسته می خوانند و فارغ التحصیل می شوند.

یک روش دیگر آنکه فوق لیسانس را در جاهای می توانند بگیرند مثلاً فوق لیسانس علوم تربیتی که حتی ممکن است ایران گرفته باشند و یا کشورهای دیگر و یا همان دانشگاه هلسینکی فنلاند و بعد اینها یک آزمون و مصاحبه دارند مثل معلمهای ما ذیل  ماده ۲۸ البته خیلی ساختارمندتر و منظم تر. حدود ۶۰ واحد پاس می کنند و صلاحیت حرفه ای می گیرند . فوق لیسانس و صلاحیت حرفه ای خود را به مدارس ارائه می دهند و درخواست شغل می دهند.

در واقع مدارس معلمان را جذب می کنند. حتی معلمانی که  در دانشگاه مصاحبه شده اند.

ما معلم بیکار در فنلاند داریم که تعدادشان نیز کم نبود. یعنی درخواست می دهند به مدرسه و شهرداری ها . و آنجا که در مدرسه  با مصاحبه پذیرش کردند سال بعد هم باید دوباره فرم درخواست پر کنند ، بعد از دو سه سال دیگر حالت رسمی پیدا می کنند و معلم مطمئن می شود که آنجا هست .
فنلاند مثل اینجا نیست که هر استان و  یا منطقه یک ادارهٔ آموزش پرورش داشته باشد همهٔ کارشان با شهرداری است، یک دپارتمان آموزش و پرورش در شهرداری دارند.  بودجه اش و همه ی موارد و حتی برنامه درسی اش هم در خود شهرداری ها محلی می شود و این نشان می دهد مدرسه اختیارات بسیار بالایی دارد که من می خواهم به این نکته برسم و اصطلاحاً می گویند معلم های حکمران ( autonomous teacher ) دارند.
معلم می گوید من کدام کتاب را می خواهم درس بدهم آنجا سیستم چند انتشاراتی دارند. یعنی انتشارات مختلف کتاب های درسی را چاپ می کنند. معلم  انتخاب می کند که مثلاً من می خواهم کتاب هایم را از این انتشارات بگیرم. ریاضی را از این و فارسی را از دیگری و علوم را هم از جای دیگر . و یا حتی اصلاً نمی خواهم برای ریاضی کتاب داشته باشم و می خواهم این موارد را درس بدهم.
چرایی این مستقل بودن این است که مثلاً  در کشور خودمان شما دانش آموزی دارید در روستاهای جاسک و یا روستاهای چهارمحال بختیاری که ویژگی های خاصی دارند و بعد دانشی آموزانی دارید در تهران منطقهٔ یک که کاملاً ویژگی های فرهنگی و اجتماعی و اقتصادیشان با هم فرق می کند . وقتی معلم مستقل یا حکمران نباشد چه اتفاقی می افتد ؟
همه چیز به او دیکته می شود و همان چیزی که در منطقه یک ارائه می دهد در آن روستا هم باید ارائه می شود ولی وقتی که مستقل باشد چه می شود ؟ معلم برنامه را سفارشی می کند وقتی فارسی می خواهد درس بدهد مثلاً با سنگ و درخت و طبیعت درس می دهد. نه با مواردی که بچه ها اصلاً  ندیده اند من نمونه داشته ام چون خودم چند سال معلمی کرده ام. سال اول تدریسم در روستایی در چهارمحال بختیاری بودم که پنج شش ساعت هم پیاده می رفتم اصلاً این چیزهای که به آنها می گفتند نمی دانستند چیست. خیلی از میوه ها و یا کلماتی مثل نجاری، بزازی و یا بنایی اصلاً برایشان قابل درک نبود که من آنجا خودم آداپته کردم و گفتم با همین سنگ و درخت جمله بگویید.
وقتی معلم ها مستقل باشند دقیقاً بسته به آن فرهنگ دانش آموز و ویژگی های آن دانش آموزی که دارد و بر اساس خود فرهنگ غالب و محیط اطراف مدرسه تصمیم می گیرد چه محتوایی ارائه بدهند و چگونه ارائه بدهند و علاقه ی دانش آموز حتی در تهران در منطقهٔ یک با منطقهٔ ۱۹ متفاوت است که می توانیم درسمان را هم بر اساس این علاقه ارائه دهیم که انگیزهٔ دانش آموز بالا رود.
البته مفاهیم پایه ای یکسان است بخشی  به عنوان برنامه درسی اصلی و‌هسته ای دارند که مشخص کرده است که چه مهارتی باید دانش آموز کسب کند مثلاً در ریاضی باید جمع دو رقم با دو رقم را بلد باشد در پایان دوم ابتدایی. این خود معلم است که با چه محتوایی و چه روشی این را آموزش دهد.

سیستم آموزشی فنلاند ابتدا  مثل سیستم ما به شدت متمرکز بوده است و بعد در بازنگری که در دههٔ نودِ منتهی به سال  ۲۰۰۰ داشتند کاملا سیستم را غیر متمرکز کردند حتی آن مفاهیم پایه ای و مرکزی (core) را هم تعیین نمی کردند بعد به نتیجه رسیدند اینگونه فایده ندارد. الان  برنامه درسی اخیر که در سال ۲۰۱۴ است خیلی جالب است.

توصیه می کنم آن را حتماً مطالعه کنید. البته شاید در پژوهشگاه آن را داشته باشید. ( از اعضای پژوهشگاه پاسخ دادند اتحادیه ی اروپا یک برنامهٔ درسی یکسان دارند و آن در پژوهشگاه موجود است ) البته فنلاند هم بر همان اساس است ولی کمی خلاصه کردند.
در ۲۰۱۴ گفتند ترکیبی از متمرکز و غیر متمرکز یعنی ما همهٔ مفاهیم پایه ای و مرکزی (core) را می دهیم صلاحیت های مورد انتظار  (competency) را می دهیم و یکسری روش هم توصیه می کنیم اما خود معلم تصمیم می گیرد که کدام محتوا  را و با چه روشی ارائه بدهد .روش خیلی جالبی است . برنامه درسی شان را هم که تدوین کردند خیلی جالب است ( ۲۰۱۴ ) اولاً آنکه تمام متخصصان و ذینفعان را جمع کردند. معلم و حتی والدین در گروه تجدید نظر داشتند. و وقتی سند آماده شد ، همان طور رها نکردند بلکه آن را در سایت ها رسانه ای ( broadcast ) کردند. که همه ببینند و همه بیایند نظر بدهند. یعنی هر کدام از والدین می توانستند از هر جایی نظر بدهند. و جالب بود من وقتی کامنت های مربوط به نظرات را می خواندم ادارهٔ پلیس هم نظر داده بود که به نظر ما اینجا محتوا باید اینطور باشد و یا اینجا باید مطلبی اضافه شود. بعد اینها این نظرات را تحلیل کردند یعنی هم متمرکز بوده است و از بالا به پایین محتوا را تعیین کردند و هم از پایین به بالا نظرات را گرفتند. ولی برنامه درسی را طوری چیدند که خود شهرداری ها و  خود مدرسه ها باید بر اساس این برنامه، یک برنامهٔ درسی محلی می دادند یعنی یکسری چیزها را اضافه می کنند و یا آداپته می کنند. در کل مناسب سازی می کنند و یا بهتر است بگوییم سازگار می کنند.
این خلاصه ای  از سیستم آموزشی فنلاند بود و  حالا شما پیش زمینه ای از این سیستم دارید و در نتیجه در ادامه  ارائه را بهتر درک می کنید.
در ضمن تحصیل اجباری تا پایان ششم است ولی ۹۵ درصد  فنلاندی ها تحصیلات متوسطهٔ اول را دارند و آمار تحصیل کرده ها به شدت بالا است و از این ۹۵ درصد ، ۷۵ درصد  تحصیلات متوسطه ی دوم را نیز به اتمام رسانده اند. و ۶۵ درصد از افراد زیر ۴۰ سال یا مدرکی دانشگاهی و یا گواهی صلاحیت حرفه ای دارند. یعنی کاملاً جامعهٔ تحصیل کرده ای دارند. تحصیل کاملاً رایگان است و حتی کتاب و لوازم التحریر شان هم رایگان است. خوب چون سوسیالیست هستند. و اصلاً مدرسهٔ غیر انتفاعی ندارند. فقط یکی دو مدرسهٔ خاص دارند که روی رشته های خاص متمرکز هستند مثل مدرسهٔ موسیقی و یا شرکت نوکیا که مدرسه دارد و یا یک مدرسه ی اینترنشنال ( بین المللی ) که کمی شهریه می گیرد و به غیر از این ها همه ی مدارس رایگان و کم و بیش در یک سطح هستند و مدرسهٔ بهتر و بدتر ندارند.

پیاده سازی و ویرایش : رویا برزگر پروانی

ادامه دارد