به نظر می رسد دو دسته تجربه برای اکثریت ماهایی که در ایران زندگی می کنیم، وجود دارند: دسته اول تجربه های مشترک اینست که در برخی محیط ها ،با افرادی مواجه می شویم که درباره همه چیز نظر می دهند. در واقع این گونه افراد به هر سوالی پاسخ می دهند و مدعی هستند که نظرشان خیلی هم درست و دقیق است. هرچند معمولا استدلال های قوی ای برای نظراتشان ندارند، اما نوعی اعتماد به نفس و اصرار روحی در صحت و اعتبار نظراتشان نسبت به همه چیز دارند.
دسته دوم تجربه های مشترک آنست که همه ما در موقعیتی که پاسخ پرسشی را نمی دانیم، برای ما خیلی سخت و گاه کلافه کننده است که به ندانستن اعتراف کنیم و اعلام کنیم پاسخی نداریم. گویی اعتراف به ندانستن مایه شرمندگی ما می شود.
این دو تجربه مشترک را باید در رابطه با هم فهمید. اینکه دوست داریم در مورد همه چیز نظر بدهیم و اینکه از اعتراف به نداستن پاسخ یک سوال، حس شرمساری داریم.
به نظر می رسد بخشی از این مساله در ساختارهای روانی و شناختی ذهن بشری است که میلی به دانستن امور و حل معماها دارد و حل نکردن معماها و پرسشها نوعی ابهام و سردرگمی را ایجاد می کند که از نظر شناختی برای ما هر فردی ناخوشایند است. اما مهمتر از همه آنست که نظام های فرهنگی عملا نقشی کلیدی در بازتعریف خصایل ذهنی و شناختی و کانالیزه کردن آنها در ساختارهای فرهنگی و زندگی اجتماعی بشر دارند. به همین دلیل نظام های تربیتی همیشه الگوهایی برای مواجهه با این موقعیت های دشوار مواجهه با پرسشی که پاسخش را نمی دانیم، دارند. به طور عمومی ، در فرهنگ روزمره ما ایرانیان، شکافی را می توان در این موقعیت ها بین وضع ایده آل فردی و وضع تجربی عملی دید. از یک سو همه ما در سطح اخلاقی می پسندیم که خودمان یا دیگران وقتی پاسخ سوالی را نمی دانیم، اعتراف کنیم ولی در عمل شاهدیم که این اعتراف کردن، گویی اعتراف به گناه است و در عمل بسیار سخت و ناخوشایند است. به همین دلیل در عمل تجربه ما آنست که بیشتر افراد میل به پاسخ دادن به هر پرسشی و پرهیز از اعتراف به ندانستن دارند.
شاید در سنت فرهنگی ما هم این میل نوعی الگوهای خاص خودش را ساخته است. اصولا تصویر ما از دانشمندی در جهان سنت و در جهان جدید، تصویر فردی همه چیز دان است. هنوز تصویرهای فرهنگی ما از دانشمندی (علامه دهر بودن)، تصویرهایی فراگیر و همه چیزدان است. به همین دلیل هرگونه خلل و نقصی در این تصویر عملا نشانه نادانی محسوب می شود. به همین دلیل رفتار عملی افرادی که برای هرچیزی نظر می دهند، از یکسو در امتداد الگوهای شناختی وروانی ذهنی شان است و از سوی دیگر در امتداد الگوهای فرهنگی و اجتماعی مقام و منزلت دانشمندی است. این نوع رفتار اگر در زمینه های روزمره و مسائل پیش پا افتاده باشد، چندان مهم نیست، گاه این اظهار نظرهای دائمی در همه امور، بالاخص وقیت مساله ای جدی برای دیگران رخ داده است، می تواند عواقب خطرناکی داشته باشند. اینکه وقتی ما مشکلی داریم، هرکس از هر سطحی که باشد، به خودش اجازه نظر دادن می دهد، قبل از هرچیز ما را دست یابی به نظرات درست و تخصصی و مفید محروم می کند و سپس منجر به آن می شود که ما به واسطه اتکا به نظرات ناقص و سطحی نادرست، راه به بیراهه ببریم و هزینه های زیادی را به واسطه خطای تشخیص بر خودمان تحمیل کنیم.
اما چه چیزهایی این رفتار را تسهیل یا تشدید می کند؟ می توان دلایل زیادی را برشمرد اما به نظرم دو دلیل بسیار مهم است.
یکی فقدان مسئولیت پذیری ما در برابر حرفهایمان. گویی حرفهای ما یا نظراتی که می دهیم، هیچ مسئولیتی برای ما در پی ندارند. اینکه ما یک فرد عادی و عامی باشیم یا یک مقام مسئول، در عمل متوجه شده ایم که حرفهایمان مسئولیتی را متوجه ما نمی کنند. لذا به راحتی نظر می دهیم و وقتی این مساله در یک مقام مسئول رخ بدهد که برای جامعه عوارض بسیار دارد هم ما شاهد این مسئولیت پذیری در قبال حرفهایمان نیستیم. به همین دلیل هر کس در هر موقعیتی باشد، در مواجهه با یک مساله، بیش از آن که به پی آمد حرفهایش فکر کند، به شهوت سخن گفتن و نظر دادنش توجه می کند.
دلیل دوم، فقدان مهارت های ارتباطی ما نیز در تشدید این وضع مهم است. ما به ندرت یاد گرفته ایم در مواجهه با یک مساله، استدلال یا مستندات نظر را بخواهیم. اگر هر کس بداند برای نظر دادن های بی پایان باید استدلال کافی بیاورد یا مستندات لازم را ارائه کند، آن وقت هم صاحب نظر دائمی اندکی از نظرهای بی پایان باز می ایستد و هم مخاطبش یاد می گیرد باید هر نظری که می شنود را بر حسب مبادی اش و استدلالهایش بپذیرد یا رد کند.
البته در فضای جدید و به واسطه شبکه های اجتماعی و حجم انبوه اطلاعاتی که از طریق نوشته های فضای مجازی به افراد منتقل می شود، این حس کاذب در افراد شکل می گیرد که گویی همه چیز را می دانند و این موقعیت سطحی و کاذب، نیز زمینه یا پشتوانه رفتار همه چیز دانی افراد است. لذا بخشی از این مساله ریشه در نظام آموزشی ما دارد که ما را با پرسش گری درست، شیوه های عمیق و جدی دانایی و دانستن به جای شیوه های سطحی آن آشنا نکرده است .
در نهایت باید دقت کرد تخصصی شدن علوم و دانش ها در طح معرفتی و خاص بودن مساله هر شخص برای خودش در سطح فردی و روانشناختی، مستلزم آنست که ما بیاموزیم دانایی نزد یک کس نیست، همه چیز را همه گان دانند و همه گان هنوز از مادر زاده نشده اند. این موضوع بیانگر آنست که نه تنها باید منتظر یک انسان دانای کل باشیم (همه آدم های زمینی، آدمهای ناکاملی هستند . ادعای دانای کل بودن، نشانه نقص آنها و نقص خرد پذیرنده این ادعاست)، بلکه باید بیاموزیم با دانش و پاسخ به هر سوالی به صورت تخصصی مواجه شویم. امور بهداشت و سلامت را از پزشکان متخصص هر حیطه، امور اجتماعی و روانی را از متخصصان این حیطه و امور اقتصادی را از متخصصان اقتصادی بیاموزیم.
ساحت های زندگی هم پیچیده اند و هم بسیار شتاب زده. فرصت زیادی برای آزمون خطا بر حسب نظرات خام و سطحی دیگران نداریم. ضروری است قبل از همه چیزی یاد بگیریم با مساله هایمان تخصصی مواجه بشویم، پیش متخصص برویم و نظراتی که منطق و استدلال مناسب دارند، را بپذیریم. همه چیزی دانی روی دیگر نادانی و متوهم بودن است.
صدای معلم، صدای شما
با ارائه نظرات، فرهنگ گفت‌وگو و تفکر نقادی را نهادینه کنیم.