فقر و فلاکت فکری و فرهنگی در " ایران امروز " ؟!

 حال و روز بازار کتاب های تألیفی علوم اجتماعی (جامعه شناسی، انسان شناسی، جمعیت شناسی، مطالعات فرهنگی، جغرافی، تاریخ، اقتصاد، حقوق و علوم سیاسی) اصلا خوب نیست. شاید چندان ناروا نباشد بگویم رو به احتضار است. شایدم بازاری نمانده که رو به احتضار باشد. می دانم در کل وضعیت بازار کتاب بی رونق است، اما این بازار تعطیل نیست و فروش 64 میلیارد تومانی نمایشگاه مجازی امسال (1399) نشان می دهد که کتاب همچنان خرید و فروش می شود. ناشران و فروشندگان کتاب هم اگرچه رضایت ندارند اما همچنان فعال هستند. اما سهم عرضه و تقاضای کتاب های علوم اجتماعی تألیفی در این بازار بسیار ناچیز است.

 مهندس پایدار و مسئولان انجمن ناشران کتب دانشگاهی در بهمن ماه (1399) در گفت و گویی که باهم داشتیم از بحران مفرط و مرگ کتاب های تألیفی علوم اجتماعی صحبت می کردند. قصه فقط به امسال و بحران کرونا ربط ندارد، چندین سال است که وضع همین طور است. همه زنجیره تولید و عرضه و مشتری در نابودی این بازار نقش دارند.

استادان نمی نویسند، زیرا نظام ارتقاء استادان براساس نوشتن مقاله تنظیم شده است. ناشران از این کتاب ها استقبال نمی کنند، زیرا ذائقه مشتریان با کتاب های ترجمه خو کرده است. مشتریان هم به این کتاب ها اقبالی ندارند، زیرا کتاب های تألیفی این حوزه اندک، غیرقابل دسترس و بی کیفیت هستند.

 تعدادی از کتاب های تحقیقاتی این حوزه را دانشگاه ها و مراکز پژوهشی چاپ می کنند و این مراکز هم سیستم توزیع مناسب ندارند. اگر کتاب های روش تحقیق و برخی کتاب های درسی این حوزه را کنار بگذاریم، (اگرچه در همین زمینه ها هم اولویت خوانندگان و مشتریان با کتاب های ترجمه شده است) سایر کتاب ها تقریبا هیچ بازاری ندارند.

البته به ندرت شاهدیم که برخی کتاب ها (مانند کتاب «ما ایرانیان» مقصود فراستخواه یا برخی کتاب های سید جواد طباطبایی و محمود سریع القلم یا محمدرضا تاجیک) فروش می کنند. در این اوضاع و احوال طبیعتا هر سال از تعداد مولفان این کتاب ها کاسته می شود و ناشران نیز بیش تر و بیش تر به انتشار کتب ترجمه روی می آورند و خوانندگان نیز بیش از پیش با تألیف فارسی در علوم اجتماعی فاصله می گیرند.

 از یک طرف شبکه های اجتماعی و رسانه ها فضایی ایجاد کرده اند که خواندن متن های مینمالی، مصرفی و سطحی روز به روز بیش تر می شود؛ و از طرف دیگر دانشگاه ها نوشتن کتاب را برای استادان محدود ساخته و امتیازی به آن ها نمی دهند و مشوق آن ها نیستند. دیر یا زود با ادامه این روند کار تألیف جدی و مفید در این دانش ها به پایان می رسد و بازار کتاب این حوزه وسیع دانش کاملا نابود می شود. جامعه ایران می ماند و خواندن کتب ترجمه ای.

نابودی بازار کتاب های تألیفی علوم اجتماعی به معنای نابودی صدای جامعه ایران است. هر یک از شاخه های علوم اجتماعی روایت بخشی از سرزمین (جغرافیا)، فرهنگ (انسان شناسی)، تاریخ، اقتصاد و حقوق و زندگی و زیست جهان این مردم است. حذف رسانه کتاب دانشگاهی (علوم اجتماعی) یعنی حذف اندیشه و پژوهش و نوآوری فکری از جامعه. بازار مقاله نویسی و ترجمه کتاب نمی تواند جای کتب تألیفی را بگیرد. ما داریم سال به سال از نظر فکری فقیرتر و فقیرتر می شویم. نقاب مقالات و کتاب های ترجمه ای، مانع از دیده شدن این فقر و فلاکت فکری و فرهنگی شده است.

هیچ انسان اندیشمند و عاقلی مخالف ترجمه یا مقاله نویسی نیست. مسأله این نیست که مقاله نویسی و ترجمه را تعطیل کنیم یا تحقیر نماییم. مسئله موقعیت فلاکت باری است که برای بازار اندیشه و کتاب تألیفی ایجاد کرده ایم و این بحران ساکت و خاموش مانند موریانه در حال جویدن بنیان های فکر و اندیشه در ایران امروز است.

 طبیعتا همه عوامل در زنجیره تولید، عرضه و توزیع و تقاضا برای این کتاب ها نیازمند تأمل جدی در رویه ها و عملکردهای خود هستند. بیش از همه نهاد دانشگاه باید در مقرارت ارتقاء مدرسان بازاندیشی کند و سازوکارهای تشویقی جدی برای تألیف کتاب در نظر بگیرد. همچنین استادان نیز باید درباره مسئولیت خود برای توسعه فکری و فرهنگی جامعه بیندیشند و موضوع تألیف را عمیقا در زندگی حرفه ای و فکری خود جدی بگیرند. در عین حال ناشران نیز باید به کمک مولفان بیایند. سهم شهروندان اهل مطالعه هم حداقل در این موقعیت اسفبار این است که برای خرید و تهیه کتاب اولویتی برای تألیفات در نظر بگیرند.

می دانم این توصیه ها نمی تواند بحران کنونی را درمان کند؛ اما نمی توان در برابر این وضعیت هم ساکت ماند. همه ما مسئول این وضعیت هستیم و باید لاجرم تلاش کنیم. حداقل می توانیم کتاب های تألیفی خوب و مناسب به یکدیگر معرفی کنیم و تلاش کنیم تا همین اندک نویسندگان خوب باقی مانده تشویق و حمایت شوند. به ویژه در این روزهای تعطیلات سال نو فرصتی است برای توجه بیشتر به کتاب. کمک کنیم تا کتاب های تألیفی علوم اجتماعی دیده شوند.

معمولا در آستانه سال نو و تعطیلات روزنامه نگاران و فعالان شبکه های اجتماعی تلاش می کنند تا کتاب های خوب را به مردم معرفی کنند. یکی از راهبردهای شان اینست که از نویسندگان و استادان دانشگاه می خواهند کتاب هایی را پیشنهاد کنند. سال هاست که از من هم دعوت می کنند تا پیشنهادهایم را عرضه کنم. اتفاقی که در سال های اخیر افتاده غلبه معرفی کتاب های ترجمه شده به خوانندگان است. در ویترین های کتابفروشی ها هم به ندرت کتاب های تألیفی عرضه می شود. به ویژه این وضعیت در زمینه کتاب های علوم اجتماعی شدیدتر است.

دستفروش ها هم به ندرت ممکن است کتاب علوم اجتماعی تألیفی عرضه کنند. حتی در شبکه های اجتماعی هم ترویج و تبلیغ کتاب های تألیفی علوم اجتماعی اقبالشان بسیار کوتاه است. در مجموع تألیف های علوم اجتماعی شانس بسیار اندکی برای دیده شدن دارند.

 با یکی از کتابفروش هایی که بیش ترین مشتریانش را متقاضیان کتاب های علوم اجتماعی تشکیل می دهند درباره این موضوع صحبت کردم. می گفت به جز پنج یا شش مولف، سایر نویسندگان علوم اجتماعی مشتری جدی ندارند و اصلا دیده نمی شوند. او می گفت گاهی هم که کتاب های خوب هست، مشتری نداریم و گاهی هم مشتری داریم اما کتاب در بازار نیست.

 جامعه دانشگاهی و اهل مطالعه می توانند چاره ای بیندیشند و در حرکتی جمعی برای رونق تألیف در این حوزه تلاش کنند. چشم مان را به این فقر و فلاکت فکری نبندیم که آینده ای دشوار برای ما ایجاد می کند. لااقل برای نوروز به یکدیگر کتاب های تألیفی مناسب و شایسته ای را که می شناسیم معرفی کنیم. شاید لازم باشد کمپین «تألیف بخوانیم» ایجاد کنیم.

کانال دکتر نعمت الله فاضلی