چرا چیزی به ذهن مان خطور نمی کند؟!

 با یکی از همکاران دانشگاهی صحبت می کردیم و می گفت این که بسیاری از دانشگاهیان چیزی نمی نویسند به دلیل این است که چیزی به ذهن شان خطور نمی کند. پرسیدم منظورتان از «چیزی» چیست؟ گفت «ایده ای» که درباره اش بنویسند و سخن بگویند و زندگی یا بخشی از زندگی شان را صرف پردازش و گسترش آن کنند.

 در تمام سال های معلمی ام همواره با دانشجویانی سروکار داشته ام که برای پایان نامه و انجام تکالیف درسی شان در جست و جوی ایده ای بوده اند و عاقبت هم چیزی به ذهن شان خطور نکرده و دست به دامان این و آن (استادان) شده اند. آن ها غافل اند از این که این و آن هم چیزی به ذهن شان خطور نمی کند! چرا این طور است؟

باور من این است که انسان در وضعیت طبیعی اش پرسش می کند. ما از کودکی پرسشگری را آغاز می کنیم. در مسیر زندگی و تأمین نیازهای ضروری مان نیز باید پرسش کنیم. البته برای این که پرسشگری های ما در مسیر دانش قرار گیرد و قابلیت نوشتن و نشر یافتن پیدا کند، به مدرسه و دانشگاه می رویم. فاجعه دقیقا همین جا رخ می دهد.

 با رفتن به مدرسه و بعد دانشگاه این میل و توانش پرسشگرانه ما هر سال محدود یا حتی گاهی مسدود می شود. این که چرا نظام آموزش و آموزش عالی ما مانع پرسشگری می شود، موضوع سخنم در اینجا نیست. طبیعتا می توان شمار زیادی از عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را دخیل دانست.

پیامد طبیعی و اجتناب ناپذیر مسدود و محدود شدن توانش پرسشگری، بسته شدن ذهن است. همه ما این را تجربه کرده ایم که آموزش های مدرسه و دانشگاه در جان و روان ما نمی نشیند. مدرسه و دانشگاه ما را در معرض اندیشیدن قرار نمی دهند. مدرسه و دانشگاه القا و تلقین ایدئولوژی را به جای آموزش و یادگیری، و افزودن اطلاعات و حفظ کردن را به جای تقویت حس کنجکاوی، و سازگاری و تبعیت را به جای «تفکر مستقل» و «انتقادی» نشانده است. طبیعی است که در این نظام آموزشی ذهن بسته می شود و بسته می ماند. دقیقا همین وضعیت است که ما را آزار می دهد و این پرسش را ضروری می سازد که چرا چیزی به ذهن مان خطور نمی کند؟

 اگر بخواهم از تحلیل های ساختاری و کلان عبور کنیم و صرفا در سطح سوژه و فردی تحلیل را محدود کنیم، فکر می کنم برای « بارورسازی ذهن » ما نیازمند فهم پذیر کردن دو دسته عوامل هستیم. نخست «عوامل بازدارنده» و دوم «عوامل سازنده».

براساس تجربه زیسته ام سه چیز را عوامل بازدارنده می دانم:

1) ترس، یعنی احساس ناامنی از نوجویی و پرسشگری و ترس از متفاوت بودن و متفاوت اندیشیدن، ترس از مجازات ها و محرومیت های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی؛

2) طمع، یعنی میل شدید و سیری ناپذیر برای برخورداری از فرصت های مادی و تخصیص ندادن زمان و انرژی خود برای فعالیت فکری خلاق و کنجکاوی

3) تنبلی، یعنی غلبه میل آسودگی و لذت جویی و تن پروری بر ذهن و زندگی.

 و سه چیز را عوامل سازنده می دانم:  با رفتن به مدرسه و بعد دانشگاه این میل و توانش پرسشگرانه ما هر سال محدود یا حتی گاهی مسدود می شود.

 1) تعامل، یعنی داشتن ارتباط با جهان و درگیری عمیق با آن؛

2) تمایل، یعنی داشتن انگیزه و اشتیاق زیاد برای دانستن و یادگیری

3) توانایی، یعنی برخوردار بودن از شایستگی ها و مهارت ها و فرصت های کافی.

البته همه این عوامل وابسته به زمینه های محیطی و ساختاری هستند. آن ها که می خواهند چیزی به ذهن شان خطور کند باید سبک زندگی و خلق و خوی را برای خود خلق کنند که بتواند در برابر محیط سرکوب گر و اغواکننده مقاومت کند.

داشتن «زندگی هدفمند» و «اراده ای معطوف به دانستن»، در هر موقعیتی برای اندیشیدن ضروری است. اگرچه نباید فراموش کرد که «تاریخ فردی» و «مسیر زندگی» و بسیاری از عوامل عصب شناختی و زیستی سهم مهمی در شکل دادن کیفیت ذهن ما و عملکردن آن دارند.

 کسانی که می خواهند چیزی به ذهن شان خطور کند ناگزیر باید برای این خواسته شان بیندیشند و این موضوع تبدیل به «دغدغه وجودی» شان شود.

تجربه ام نشان می دهد کسانی که دغدغه ای دارند، می توانند بر بسیاری از محدودیت های فردی و ساختار تا حدودی غلبه کنند و آن ها که دغدغه چیزی را ندارند حتی اگر برخوردار از فرصت ها و امکان های مادی و عینی بسیاری هم باشند هرگز چیزی به ذهنشان خطور نخواهد کرد.

 وقتی این تحلیل را همکارم شنید گفت: «البته تردید دارم که بسیاری از دانشگاهیان بدانند یا نگران این باشند که چیزی به ذهن شان خطور نمی کند»!

کانال دکتر نعمت الله فاضلی