گروه مدرسه «اعتماد»/ خرداد علاوه بر اينكه فصل پايان سال تحصيلي است، آغازي است براي فصل كنكور، فصلي كه همه ساله حدود يك ميليون شركت‌كننده در ماراتن بزرگ آموزشي و ميليون‌ها پدر و مادر را درگير خود مي‌كند، چه بسيار از پدران و مادران كه سال‌ها در انتظار چنين روزي بوده‌اند و شب‌ها و روزها را با نگراني سپري كرده و همگام با فرزندان‌شان تا اين مرحله آمده‌اند تا آنها را از ديوار بلند كنكور عبور دهند؛ ديواري كه تصور مي‌رود آرزوهاي آنها در آن سوي آن تحقق مي‌يابد. پايان سال تحصيلي و آغاز فصل كنكور بهترين بهانه است تا به يك مقوله مهم و گسترده مرتبط با اين دو موضوع پرداخته شود؛ مقوله‌اي به نام بازار آموزشي، بازاري كه از كتابهاي آموزشي و كمك‌درسي و راهنما گرفته تا مجموعه پرسش‌ها، پاسخ‌ها، تست‌ها و ساير ابزارها از قبيل نرم‌افزارها و غيره كه سهم بزرگي را در بازار به خود اختصاص مي‌دهد و بودجه قابل توجهي را از هزينه‌هاي خانواده‌ها به سوي خود سراريز مي‌گرداند.
دبير نمايشگاه بين‌المللي كتاب گفته بود كتابهاي آموزشي و كمك‌آموزشي امسال چهارمين رده فروش را به خود اختصاص داده‌اند كه حجم بالايي از فروش را شامل مي‌شود. در ابراز نظرهايي ناشران امسال داشته‌اند تنها دلخوشي و اميدواري آنها به فروش كتابهاي آموزشي يا به عبارتي بازار يا تجارت آموزشي است؛ بازاري كه دست‌اندركاران صنعت نشر به‌رغم دلخوري‌ها، انتقادها و گلايه‌ها به آن اميد بسته‌اند.
اينكه باتوجه به فعاليت‌هاي سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي و زيرمجموعه‌هاي آن به ويژه در زمينه تاليف، چاپ و توزيع كتابهاي درسي و كمك درسي باز هم تقاضا براي محصولات آموزشي بالا است جاي تامل و بررسي دارد و پرداختن به ابعاد اين موضوع مي‌تواند براي دست‌اندركاران آموزش و پرورش رسمي و فعالان اين حوزه در خارج از ساختار دولتي، خانواده‌ها، معلمان و مربيان راهگشا باشد تا در پيوند تجارت و رسالت آموزشي به عنوان يك خواست ملي همه با احساس مسووليت، رويكرد كيفي را مورد توجه قرار دهند به همين منظور در گروه مدرسه به طور اجمال ابعاد اين موضوع را مورد توجه قرار داده‌ايم.
ماراتن كنكور و تجارت آموزشي
اگر سال‌ها پيش فقط از يك سال مانده به كنكور و در سال آخر متوسطه يا پيش‌دانشگاهي دانش‌آموزان و اوليا درگير كنكور بودند اما چند سال است كه به دليل گسترش موسسات آموزشي در اين زمينه و تبليغات گسترده و پرحجم اين موسسات از دوره ابتدايي خانواده دورخيز خود را آغاز مي‌كنند تا از ديوار بلند كنكور، فرزندان خود را عبور دهند؛ دورخيزي كه نگراني‌ها و فشارهاي روحي و رواني و مالي شديدي را بر آنها وارد مي‌سازد. هرچند با توسعه موسسات آموزش عالي غيردولتي و گسترش واحد‌هاي دانشگاه آزاد و پيام‌نور ظرفيت پذيرش دانشجو بالا رفته و تقريبا همه متقاضيان مي‌توانند به يكي از دانشگاه‌ها وارد شوند اما هنوز هم رقابت براي ورود به دانشگاه‌هاي دولتي و معتبر به‌ويژه برخي رشته‌هاي پرطرفدار خيلي شديد و تنگاتنگ است به همين دليل با وجود تعدد موسسات كنكوري بازار اين موسسات داغ است يا به‌عبارتي تجارت آموزشي از رونق نيفتاده است ، ما در گوشه و كنار شهر‌هاي بزرگ موسساتي را مي‌بينيم كه در حد برخي دستگاه‌هاي دولتي عريض و طويل شده و به ارايه خدمات مي‌پردازند.
اينكه دلايل رشد تجارت آموزشي چيست با وجود پاسخ‌هاي متفاوت و متعدد يك وجه اشتراك دارد ، يك دبير فيزيك به «اعتماد» در اين زمينه گفت: اگر قيف ورود به دانشگاه معكوس باشد و مانند برخي كشورها ورود به آن آسان و خروج از آن سخت باشد هم اين تجارت كاذب از بين مي‌رود و هم كيفيت خروجي‌هاي دانشگاه‌هاي ما بالاتر خواهد رفت ؛ لذا سد كنكور از هر جهت زيان‌آور است كه بايد هرچه زودتر برداشته شود. يك دانشجوي رشته روان شناسي دانشگاه شهيد بهشتي نيز به «اعتماد» گفت: هرچند من براي ورود به دانشگاه از موسسات كنكور استفاده نكردم ولي دوستان و همكلاسي‌هاي دوره دبيرستان من در سال‌هاي آخر به اندازه تمام دوران تحصيل خود هزينه صرف كردند كه تعداد زيادي از آنها موفق به قبولي در دانشگاه و رشته مورد‌نظر خود نيز نشدند. يكي از اوليا هم گفت: اينكه يك موسسه‌اي دانش‌آموزان نخبه را جمع‌آوري كند يا صوري نام آنها را در ليست خود قرار دهد و بعد قبولي او را به حساب موسسه خود بگذارد فريبي بيش نيست و اين همان نگاه صرفا تجاري بدون توجه به رسالت آموزشي است و تا زماني‌كه سد كنكور باشد اين فريب‌ها و هزينه‌ها نيز وجود خواهد داشت.
منفعت‌طلبي در بازار نشر آموزشي ريشه در تب و تاب كنكور دارد
اگر در بعضي از حوزه‌هاي نشر به دليل وجود چالش‌هايي در نظام آموزشي و به‌ويژه براي دانش‌آموزاني كه خود را براي ورود به دانشگاه آماده مي‌كنند، داراي يك نظام ساختارمند نيستيم اين را بايد معلول يك علت دانست و آن هم تب و تاب كنكور و ورود دانش‌آموزان به دانشگاه است. يك ناشر در همين زمينه مي‌گويد: بديهي است در چنين وضعيتي منفعت‌طلبي هم جايگاهي پيدا كند كه با روح صنعت نشر مغايرت دارد. از اين رو توجه به مواردي نظير شناخت كافي از وضع موجود و تبيين نيازهاي آموزشي جامعه، يافتن راهكارهاي موثر و آگاهانه مشاركت بخش دولتي و غيردولتي در تصميم‌گيري‌هاي مربوط به توليد مواد و رسانه‌هاي موثر آموزشي، ايجاد محدوديت براي انتشار كتابهاي بي‌كيفيت، ادامه راهكارهاي موثر براي معرفي كتاب‌ها و محصولات فرهنگي همراه با برنامه‌هاي درسي و همچنين تغيير سليقه جامعه مصرف‌كننده به سمت بهره‌گيري از آثار مكمل و مواردي از اين قبيل مي‌تواند به ساماندهي وضع موجود و جهت دادن اين نوع كتاب‌ها به وضع مطلوب موثر باشد.
اقبال روز افزون مردم از كتابهاي كمك آموزشي
مديرمسوول انتشارات شورا در خصوص ضرورت انتشار كتابهاي كمك آموزشي گفته بود: متاسفانه تعريف روشني از محصولي به نام كتاب آموزشي در جامعه ما وجود ندارد به اين لحاظ عنوان‌هاي كتابهاي كمك درسي، حل‌المسائل، كتاب آموزشي، كتابهاي كنكور و امثال اينها وجود دارد كه با وجود تفاوت‌هايي كه دارند به طور يكسان و با مفهوم برابر به‌كار برده مي‌شوند. فتح‌الله فروغي مي‌گويد: منظور از اين نوع كتاب‌ها يك نوع رسانه آموزشي است كه در راستاي اهداف برنامه درسي مي‌توانند در كنار ساير عناصر و مولفه‌هاي آموزشي درجهت تحقق اهداف به دانش‌آموزان وحتي معلمان وخانواده‌ها كمك كنند كه البته مخاطبان اصلي دانش‌آموزان هستند، بنابراين با اين تعريف نه تنها جامعه ما بلكه تمام جوامعي كه در تعليم وتربيت پيشرفت قابل قبولي داشته‌اند از بسته‌هاي آموزشي‌اي كه داراي كتابهاي مكمل است بهره مي‌گيرند. وي در پاسخ به اين پرسش كه چرا روز به روز اقبال مردم براي استفاده از كتابهاي كمك درسي افزايش مي‌يابد اظهار مي‌دارد: ابتدا لازم مي‌دانم به اين نكته اشاره كنم كه برنامه درسي به معناي مجموعه تجربيات پيش‌بيني شده از سوي برنامه‌ريزان براي پيشرفت دانش‌آموزان تدارك ديده مي‌شود. به طور حتم در برنامه درسي ماهيت يادگيرندگان بايد مورد توجه قرار گيرد. بنابراين تفاوت‌هاي ذاتي و محيطي دانش‌آموزان جامعه و همچنين صلاحيت‌هاي حرفه‌اي متفاوت معلمان به اضافه گستردگي مناطق آموزشي و درحقيقت محدود بودن ظرفيت كتابهاي درسي وكمبود ساير رسانه‌هاي آموزشي ضرورت بهره‌گيري از كتابهاي مكمل را قطعي مي‌كند. از اين رو توليد اين گونه رسانه‌ها در حقيقت معلول هستند، علت ظرفيت‌هاي آموزشي است كه بايد در جامعه وجود داشته باشد.
كتابهاي كمك آموزشي نياز نظام‌هاي متمركز و غيرمتمركز
مدير مسوول نشر مبتكران در خصوص انتشار كتابهاي كمك آموزشي مي‌گويد: نظام‌هاي آموزش‌هاي رسمي در جهان امروز به يكي از دو روش متمركز و غيرمتمركز در اختيار معلمان و دانش‌آموزان قرار مي‌گيرد كه در نظام‌هاي متمركز كتابهاي درسي براساس سياست‌ها و اهداف برنامه‌هاي ملي آموزشي توسط يك نهاد كه معمولا نهاد متولي آموزش رسمي كشور است، تهيه مي‌شوند و به صورت اجباري در مدارس مورد استفاده قرار مي‌گيرند. در ايران كتابهاي درسي توسط دفتر تاليف وزارت آموزش و پرورش و با يك متن براي همه دانش‌آموزان كشور تهيه مي‌شود و مدارس ملزم هستند كه بر مبناي آن كتاب‌ها، آموزش رسمي كشور را پيش ببرند. يحيي دهقاني مي‌افزايد: در هر دو نظام در اغلب مواقع كتابهاي درسي نمي‌توانند به تنهايي پاسخگوي نيازهاي كل دانش‌آموزان يك كشور باشند ، در نتيجه لازم است كتاب‌هايي منتشر شوند كه با توجه به سليقه‌ها و استعدادهاي دانش‌آموزان، تثبيت و تعميق موضوع يادگيري مطالب درسي را تسهيل كرده و دامنه معلومات و دانش آنها را گسترش دهند و قوه تفكر و استدلال آنها را تقويت كند تا ديد آنها نسبت به جامعيت مطالب علمي عميق‌تر شود. كتاب‌هايي را كه با اين هدف تهيه مي‌شوند در اغلب كشورهاي جهان، كتابهاي كمك درسي مي‌گويند. در ايران نيز از دو دهه پيش اين كتاب‌ها را كمك آموزشي نام گذاري كرده و ناشراني كه به توليد اين قبيل كتاب‌ها اقدام مي‌كنند را ناشران آموزشي مي‌گويند.
سودجويان ازرونق بازار نشر آموزشي سوءاستفاده مي‌كنند
يك ناشر آموزشي معتقد است موفقيت ناشران آموزشي در نتيجه‌شناخت درست آنها از نيازهاي جامعه است. او مي‌گويد: نبايد از حجم گسترده اين نيازها هراسي به دل راه داد، بلكه لازم است افراد و سازمان‌ها را براي برآورده كردن نيازهاي مذكور تشويق كرد. گرچه در برخي مواقع عده‌اي سودجو از اين بازار پررونق سوءاستفاده كرده و با عرضه كالاهاي كم‌ارزش در جريان اين مهم اخلال به وجود مي‌آورند. اما در مجموع اهميت كتابهاي آموزشي و كمك آموزشي برمتوليان آموزش و دست‌اندركاران تعليم و تربيت پوشيده نيست و نبايد با نگاهي مغرضانه اين حوزه را قضاوت كرد.
كتاب يك محصول صنعت نشر است و بايد سودده باشد
برخي معتقدند كتابهاي كمك درسي به نفع نظام سنجش كشور نيست و صرفا وسيله‌اي براي سودجويي محسوب مي‌شود. در اين خصوص يكي از ناشران مي‌گويد: به موضوع از منظر يك توليد‌كننده نگاه مي‌كنم. كتاب يك محصول و نشر و انتشارات يك صنعت است يعني كتاب كالايي فرهنگي است كه داراي ساختارهاي اقتصادي خودش است. پرسش اينجاست كه آيا درساير صنايع توليد محصول بايد مصادف با ضرر و زيان براي توليد‌كننده تلقي شود. اگر محصولات فرهنگي كه كتاب در راس آن قرار دارد به ظرفيت اقتصادي بالايي برسد نشانه رشد فرهنگي است كه متاسفانه ما امروزه شاهد اين رشد فرهنگي در صنعت نشر خود نيستيم كه تيراژ وشمارگان پايين كتاب حاكي از اين مساله است.
سهم ناچيز معلمان از بازار آموزشي
يك ميليون معلم شاغل و بيش از ٧٠٠ هزار معلم بازنشسته از بازار گسترده و پرسود آموزشي چه سهمي مي‌برند؟ آيا بازار چند هزار ميليارد توماني تجارت آموزشي در اختيار صاحب نظران و متخصصان آموزشي است؟ اگر به موسسات آموزشي مراجعه شود با چه كساني مواجه مي‌شويم، علاقه‌مندان به آموزش يانيازمندان به درآمد حاصل از اين تجارت؟ آيا اگر سري به دفتر دبيران در يك مدرسه بزنيم و پاي گفت‌وگوي معلمان بنشينيم با رضايت از اين بازار سخن خواهند گفت؟
اين پرسش و ده‌ها پرسش مشابه، يك پاسخ به دنبال دارد و آن پاسخ اين است كه از اين بازار معلمان سهم ناچيزي دارند، قادري، دبير رياضي يكي از دبيرستان‌هاي شهرستان‌هاي استان تهران به «اعتماد» گفت: من خودم كلاس‌هاي خصوصي در منزل دارم واين را بركار در موسسات كنكور ترجيح مي‌دهم، چراكه وقتي با اين موسسات همكاري مي‌كردم درصد زيادي از حق‌الزحمه من به جيب كساني مي‌رفت كه زحمت كمتري مي‌كشيدند و از طرفي در اين موسسات به دليل غلبه نگرش تجاري بر آموزشي بيشتر بركميت‌ها تاكيد مي‌شود ومعدود موسساتي هستند كه به رسالت آموزشي توجه دارند.
يك معلم نويسنده نيز مي‌گويد: متاسفانه از معلمان نويسنده حمايت لازم صورت نمي‌گيرد. اگر آموزش و پرورش و وزارت ارشاد حمايت لازم را انجام دهند معلمان به جاي پرداختن به مشاغل غير مرتبط با اختصاص سهم قابل توجهي از نشر آموزشي وكمك آموزشي وكلاس‌هاي تقويتي مي‌توانند در راستاي حرفه خود فعاليت كنند در حالي كه سهم چنداني از اين بازار به معلمان اختصاص ندارد.
كتابهاي درسي از توليد تا توزيع و استاندارد‌هاي كيفي
تيراژ ده‌ها ميليوني كتابهاي درسي و تغييرات گسترده و همه‌ساله اين كتاب‌ها كافي است تا تشكيلات عريض و طويل دولتي متولي اين مهم باشد؛ تشكيلاتي كه تحت مديريت سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي است سازماني كه سال‌هاست تحت مديريت يك روحاني است و با وجود تغييرات در ساير سطوح و بخش‌هاي مديريت آموزش و پرورش شاهد عدم تغيير مدير اين سازمان بوديم.
دفتري به نام دفتر نظارت بر توليد و توزيع كتابهاي درسي مسووليت اين كار گسترده را برعهده دارد كاري كه همه ساله در آستانه سال تحصيلي جديد تب و تابي را ايجاد مي‌كند و با تغيير دوره‌هاي تحصيلي و استقرار نظام ٦-٣-٣ تغييرات نيز گسترده‌تر شده ؛ به گزارش مركز اطلاع‌رساني و روابط عمومي وزارت آموزش و پرورش به نقل از سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، محي‌الدين بهرام محمديان در خصوص كتابهاي جديدالتاليف امسال هم اظهار داشته كه كتابهاي پايه‌هاي پنجم ابتدايي و نهم امسال تغيير كرده است و بين ١٨ تا ٢٠ عنوان كتاب جديد در اين دو پايه در سال تحصيلي جديد خواهيم داشت. حجت‌الاسلام والمسلمين محمديان در خصوص توزيع استاني كتاب‌ها نيز يادآور شده است كه مثل سنوات سابق از ١٥ شهريور توزيع كتابهاي درسي دوره متوسطه اول و دوم (راهنمايي و دبيرستان) از طريق كتابفروشي‌‌ها اتفاق مي‌افتد، اما كتب دوره ابتدايي و كتابهاي فني و حرفه‌اي را در مدارس ابتدايي و هنرستان‌ها توزيع مي‌شود و فروش كتابهاي پيش‌دانشگاهي به صورت اينترنتي نيز آغاز مي‌شود. يكي از انتقادها همواره در زمينه كيفيت كتابهاي درسي است و منتقدان از اينكه اين كتاب‌ها با استاندارد‌هاي آموزشي تطبيق ندارد، معترض بوده‌اند به همين دليل رييس سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي امسال گفته: اميدواريم امسال با توجه به نظارتي كه دفتر نظارت بر توليد و توزيع كتاب‌ها دارد، كتاب‌ها از كيفيت و استاندارد قابل قبولي برخوردار باشد.
ناشران آموزشي و تعامل با آموزش و پرورش
امسال هم برگزاري نمايشگاه كتاب فرصتي بود تا مسوولان آموزش و پرورش در ارتباط با بازار نشر آموزشي ابراز‌نظر كنند؛ ابراز نظرهايي‌كه در طول سال چندان صورت نمي‌گيرد و در رسانه‌ها چندان مطلبي در اين زمينه به چشم نمي‌خورد. امسال هم در زمان برگزاري نمايشگاه يكي ازمسوولان از نگرش آموزش‌وپرورش نسبت به ناشران سخن رانده بود و از تعامل با فعالان اين حوزه گفته بود.
خبرنگار فصلنامه جوانه از فريبا كيا كه در نشستي به‌منظور گفت‌وگوي ناشران و پديدآورندگان كتابهاي آموزشي با ارزيابان كتابهاي درسي علوم‌انساني برگزار شده بود، نقل كرده بود كه معاون ساماندهي منابع آموزشي و تربيتي در اين نشست كه در حاشيه بيست و هشتمين نمايشگاه كتاب تهران برگزار مي‌شد، تاكيد كرد كه بهترين و موثرترين راهكار، براي هم‌راستايي و هم‌افزايي بيشتر آموزش و پرورش و ناشران، ارتباط چهره به چهره و تعامل با مولفان و ناشران كتابهاي آموزشي و تربيتي است. وي با اشاره به كارگاه‌ها و نشست‌هاي برگزار شده در سال ١٣٩٣، خاطرنشان كرده بود: در سال گذشته بيش از چهار نشست و دو كارگاه آموزشي با حضور ناشران و مولفان برگزار كرديم و امسال تصميم گرفتيم از فرصت نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران استفاده بهينه‌‌اي در اين زمينه به عمل آوريم. كيا با اشاره به پنج برنامه در نظر گرفته شده براي نمايشگاه بيست و هشتم، از جمله دو نشست در‌نظر‌گرفته شده براي موضوع علوم پايه و كتابهاي دوره فني و حرفه‌اي و كاردانش، گفته بود: در اين نشست ارزيابان كتابهاي آموزشي حوزه علوم انساني، درباره كتابهاي تاريخ، جغرافي، مطالعات اجتماعي، تفكر و سبك زندگي و ادبيات فارسي سخن خواهند گفت و به ابهامات و پرسش‌هاي حاضران پاسخ خواهند گفت.
مهدي چوبينه، مسعود جواديان، محمد شريف متولي، سعيد راصد و علي رضايي به عنوان ارزيابان كتابهاي جغرافيا، تاريخ، مطالعات اجتماعي، تفكر و سبك زندگي و ادبيات فارسي به پرسش‌هاي ناشران پيرامون معيارهاي محتوايي و فني موثر در رد يا قبول كتابهاي بررسي شده، پاسخ دادند.
صدای معلم، صدای شما
با ارائه نظرات، فرهنگ گفت‌وگو و تفکر نقادی را نهادینه کنیم.