از دوره اول صفويه که حوزه عمومي در جهان شکل گرفت ، مردم ايران پيشتاز بودند .
آيا نسل کنوني ، نبايد جهت جلوگيري از اتميزه شدن جامعه تلاش کند ؟
نقش و مسئوليت شهروندان در مشارکت اجتماعي چيست ؟
در اين گفت و گو ( تحليل ريشه هاي حوزه عمومي ) عمدتأ از دوران باستان تا 300 سال قبل و نيم قرن گذشته متمرکز مي شويم .
پيش درآمد و مقدمه :
مدیرکل دفتر آموزش، ترویج تحقیقات وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی معتقد است با رشد صنعتی شدن جوامع و انتقال جمعیت عشایر و روستایی به شهر‌ها ساختارهای اجتماعی سنتی که مردم را درقالب تشکل‌های اجتماعی در بر می‌گرفت، فروپاشیده است. رستمی می‌گوید: «باز تعریف ساختارهای اجتماعی جدید در کلان‌شهرها شیوه‌های نوین ارتباطات اجتماعی را شکل داد که از آن تحت عنوان سرمایه اجتماعی نام بردند.
روانشناسان مي گويند :
خشونت هاي سياسي ، همچنين مصيبت هاي اجتماعي و طبيعي پي در پي در دهه هاي گذشته ، جامعه ايران از نظر رواني به بحران فرو برده و اميد در جوانان را به حداقل رسانده است .
از زبان تحليلگران داخلي و خارجي ، کنشگران مدني ، هنرمندان ، ورزشکاران ، عموم ِ مردم در کوچه و خيابان و... با اشاره وقايع چند سال اخير و .....بار ها و بارها شنيده ايم :
"مردم از سياست دلزده شده اند "
با فرض پذيرش اين گزاره ، به تحليل ِ وظايف و مسئوليت هاي شهروندان در حوزه عمومي و نهادهاي مدني مي پردازم .( در گفت و گوي مجازي ذيل )
منابع اين ياد داشت در ابتداي هر قسمت مشخص شده است . وقتي شماره افزايش مي يابد منبع تغيير يافته است .
پرسش کننده :
در بخش پاياني بررسي سيل نوروز ( اينجا ) 1398 با اشاره به حوزه عمومي ( امر اجتماعي ) خانه هاي دوام و ايمني شهر تهران گفتيد :
اميد است شهروندان عزيز و گرامي بويژه فرهنگيان فرهيخته ( گروه مرجع ) پس از پيوستن به پويش شهر آماده ، در سايه آگاهي از آنچه در دنيا مي گذرد ، در خلق آنچه بايد اتفاق بيفتد نقش آفريني کنند !
بزرگ فکر کنند، خُرد عمل کنند!
در اين راه سترگ :
کاهش اختلاف و فاصله بين "چگونه مي توان شهر ها را تاب آور نمود ؟ " (نگاه جهاني )با "شهر آماده " ( عملکرد منطقه اي ) .
رسانه ها به عنوان رکن چهارم دموکراسي و نهادهاي مدني بعنوان حلقه واسط بين مردم و مسئولين نقش به سزايي بعهده دارند !
بزرگ فکر کنيد، خُرد عمل کنيد!
در اين گفت و گو مي خواهيم به حوزه عمومي ( امر اجتماعي ) بپردازيم .
عمده ترين ريشه هاي عقيم ماندن حوزه عمومي در ايران ، اجتماعي مي باشد نه سياسي ( 1 )
در اين گفت و گو ( تحليل ريشه هاي حوزه عمومي ) عمدتأ از دوران باستان تا 300 سال قبل و نيم قرن گذشته متمرکز مي شويم .
حوزه عمومی یک امکان یا یک وضعیت است تا یک ساخت نهادی. زمانی که شهروندان درباره مسایل مورد علاقه خود و منافع عمومی به گونهای آزاد و بدون قید و بند – یعنی با تضمین آزادی اجتماعات و انجمن ها، آزادی بیان و چاپ و نشر افکارشان – با یکدیگر مشورت و کنکاش می کنند، در واقع به صورت یک پیکره عمومی عمل می کنند.
هابرماس تاکید می‌کند باید از انواع حوزه عمومی نام برد. وی در مطالعات خود به حوزه عمومی سیاسی، حوزه عمومی اقتصادی، حوزه عمومی اجتماعی و حوزه عمومی فرهنگی و ادبی اشاره کرده و معتقد است که فضای گفت‌وگو و نقد را نمی توان به حوزه سیاست محدود کرد.
عدم توجه به پیشینه تاریخی " حوزه عمومي " سبب شده است تا اکثر مطالعات در این حوزه بر اساس رویکرد‌‌های هنجاری و تجویزی، موانع جدی بر سر راه شکل‌گیری حوزه عمومی در ایران را در ساخت سیاسی جست و جو کنند و آن را به مثابه حقی اجتماعی از دولت و نظام سیاسی مطالبه کنند؛ در حالی که دموکراسی در غرب بر عکس از دل حوزه عمومی برون آمد.
تحلیل نهایی آن است که شکل نگرفتن حوزه عمومی در ایران بنیانی اجتماعی دارد.
اکثريت مردم ِ ايران ( طي قرن هاي متمادي ) از دولت ها انتظار بسط و گسترش دموکراسي را داشته و مسئوليت خود را به کلي فراموش کرده بي عملي کامل را پيشه کرده اند .
مهمترین دلیل ناتوانی حوزه عمومی در مواجهه با استبداد سیاسی را باید در ساخت اجتماعی جامعه ایران جست و جو کرد.
این موضع که تغییرات جدید در شیوه زیستی و فکری ایرانیان ناشی از جهانی شدن ارتباطات تا چه حد قادر خواهد بود بنیان‌های گسترش حوزه عمومی را فراهم سازد، به بررسیهای دقیق‌تر نیازمند است.
قسمت دوم : ( 2 )
تکرار قصه سلطان و شبان در شرق ( تا قرن بيستم )
( 2) فرهنگ سیاسی، فردیت و بازتولید اقتدارگرایی در ایران
نویسندگان ؛
-
پذيرش نگاه متفاوت در بين مردم ، به جاي نگرش واحد در جامعه
پرسش کننده :
نظر فلاسفه در مورد استبداد شرقي ( ادامه حکومت هایي که به خواست مردم هيچ توجهي نداشته اند ) چيست ؟
پاسخ دهنده (2 ) :
در زمینه ی تفوق اقتدارگرایی در شرق و ادامه ی حیات حکومتهایی که در عملکردشان هیچ توجهی به خواست مردم ندارند و اصولا مردم را در نظر نمی گیرند یک نظریهی کلاسیک و قدیمی وجود دارد که ریشه ی آن به آرای ارسطو برمی گردد. در نظریه سرشت بردگی، ارسطو بر این باور بود که بندگی و بردگی برخلاف آنچه برخی می گویند خلاف طبیعت نیست بلکه برای تامین نیازمندیهایی جامعه ضروی است... ارسطو جامعه را به دو بخش آزادگان و بردگان تقسیم می کرد و بردگی را مختص به بخشی از افراد جامعه می دانست (فلاح رفیع، 1383: 13)
پرسش کننده :
نظر ارسطو در مورد استبداد شرقي ( سرشت بردگان شرقي ) چيست ؟
پاسخ دهنده (2 ) :
ارسطو بر این باور بود که شرقی ها سرشت بردگان را دارند و به خودکامگان عشق می ورزند و از سنگدلی لذت می برند. ارسطو ، سلسله مراتب ِ هستی را به زمینه سیاست و اجتماع می کشاند و می گوید ملل جهان در یک مرتبه نیستند. پاره ای اربابند و پاره ای برده هستند .
پرسش کننده :
نظر ديگر فلاسفه در مورد استبداد شرقي چيست ؟
پاسخ دهنده (2 ) :
این نگاه پس از ارسطو هم در اندیشه سیاسی پایدار ماند. مونتسکیو در قرن 18 همین نگاه را با کمی تعدیل و به گونه ای دیگر مطرح می کند و می گوید حکومت معتدل، شایسته جهان مسیحی است و حکومت خودکامه، شایسته جهان اسلام. دیدگاهی که بعد از آن در آرای هگل مطرح می شود.
از دید هگل شرقیان نمی دانند که روح انسان به کلی آزاد است و چون این را نمی دانند خود نیز آزاد نیستند. شرقیان فقط شخص حاکم را آزاد می دانند. حاصل این آزادی یک جانبه ی تن واحد حاکم بولهوسی، درنده خویی، افسارگسیختگی و یا صورت ملایم تر این صفات است. (توسلی رکن آبادی، 1388: 62)
پرسش کننده :
نظر هگل در مورد استبداد شرقي ( پرستش سلطان ) چيست ؟
پاسخ دهنده (2 ) :
به بیان هگل «شرقیان تنها می دانستند که یک تن آزاد است و سپس یونانیان و رومیان پی بردند که برخی از آدمیزادگان آزادند و سرانجام ما می دانیم که همه ی آنسانها آزادند و انسان به حکم طبیعت خود آزاد است... هگل بر آزادی همه ی انسانها تاکید می کند اما این «همه» فقط «همه اروپاییان مسیحی» را شامل می شود .
پرسش کننده :
نظريه استبداد شرقي در مورد نظام هاي استبدادي ( قبل از قرن بيستم ) در ايران چيست ؟
پاسخ دهنده (2 ) :
نظریه ی استبداد شرقی: یکی از مهمترین نظریه هایی که درباره ی علت شکل گیری و تداوم اقتدارگرایی و سلطه ی نظام های اقتدارگرا در ایران وجود دارد نظریه ی استبداد شرقی است. پژوهشگران و محققان مسایل ایران در ارزیابی ساختار طبقاتی و قشربندی اجتماعی و ماهیت و کارکرد دولتهای ایران قبل از قرن بیستم را می توان به دو گروه تقسیم کرد:
گروهی از محققان با توجه به شرایط پیشاسرمایه داری ایران و با تأکید بر شباهت های تاریخی ایران با تاریخ اروپا و شدیداً متاثر از نظرات محققان مارکسیست روسی یعنی افرادی همچون دیاکونف و پطروشفسکی، الگوی فئودالیسم را برای بررسی ایران پیشاسرمایهداری به کار می برند.
گروهی دیگر از جمله محمدعلی همایون کاتوزیان و محمد علی خنجی و به نحوی جان فوران، یرواند آبراهامیان و احمد اشرف با تاکید بر تفاوتهای تاریخی ایران و اروپا، الگوی شیوه تولید آسیایی را در بررسی خود به کار میبندند.
پرسش کننده :
نظريه آسيايي بر چه مفاهيمي استوار است ؟
پاسخ دهنده (2 )
روی هم رفته نظریات آسیایی ایران از سه مفهوم عمده یعنی :
1. شیوه تولید آسیایی کارل مارکس و فریدریش انگلس؛
2. سلطه پدرسالارانه ماکس وبر و ...
3. استبداد شرقی کارل ویتفوگل بهره می گیرند. (ازغندی، 1389: 22)
پرسش کننده :
نظريه ويتفوگل بر چه مفاهيمي استوار است ؟
پاسخ دهنده (2 )
از نظر ویتفوگل استبداد و اقتدارگرایی در غرب هم سابقه داشته اما نوع شرقی آن با نوع غربی قابل مقایسه نیست و بسیار گسترده تر، فراگیرتر و ستمگرتر بوده است. ویتفوگل با دست گذاشتن بر ویژگیهای جغرافیایی این جوامع از اهمیت نظام آبی در این جوامع نام می برد و می گوید دولت در جوامع شرقی بزرگترین زمیندار بوده و نظام آبیاری را در کنترل خود داشته است. به این ترتیب سازمان یکپارچه آبیاری، سلطه ای سیاسی و مرکزی را طلب می کند که استبدادی هم باشد و به پدیده ای تبدیل می شود که در نهایت استبداد شرقی نامیده می شود و دولتی را به وجود می آورد که مستقل از طبقات اجتماعی و ورای طبقات اجتماعی قرار دارد. " اقتدارگرایی ایرانی برخلاف آنچه که بعضی تصور می کنند ضرورتاً یک پدیده ی دولتی نیست بلکه در ناخودآگاه فرهنگ عمومی جاری و فعال است. "
پرسش کننده :
به جزء ويتفوگل ، چه افرادي با وي هم عقيده بودند ؟
پاسخ دهنده (2 )
از جمله افرادی که از این دیدگاه برای تبیین ریشه های اقتدارگرایی در ایران استفاده کرده یرواند آبراهامیان است که در مجموعه مقالاتی در جامعه شناسی سیاسی این دیدگاه را در مورد امپراتوری های ایران باستان مفید دانسته اما درخصوص بقیه دوره ها ناکارآمد می داند، چون به باور او دیوان سالاری گسترده و شیوه ی آبیاری متمرکز در باقی زمان ها در ایران وجود نداشته است. این دیدگاه همان طور که مشخص است بنیانی اقتصادی دارد.
پرسش کننده :
موسوی و توسلی در مورد چرخه دولت هاي استبدادي و توليد خشونت چه مي گويند :
پاسخ دهنده (2 )
«تاریخ جامعه استبدادی دربرگیرنده ی چرخه ای از دولت های استبدادی است که عمر هر دولت با شورشی پایان می یابد و سپس آشوب و هرج و مرج حکمفرما می گردد، تا اینکه دولت جدیدی بدان پایان بخشد و حکومت استبدادی را احیا کند.» (همایون‌کاتوزیان، 1391: 20-19)
بشیریه در بحث پیرامون ایدئولوژی و فرهنگ گروه های حاکم اظهار می دارد فرهنگ و نگرش سیاسی گروههای حاکم در ایران به دلایل عمیق تاریخی و اجتماعی و روان شناختی، نگرشی پاتریمونیالیستی بوده که در آن، ساخت قدرت به عنوان رابطه ای عمودی و آمرانه از بالا به پایین میان حکام و مردم تصور می شده است.
توضيح پاسخ دهنده :
( حکومت پدرمیراثی يا پاتریمونیال ، گونهای از حکومت است که در آن حکومت ، دست طبقه‌های بالا و متوسط را از قدرت کوتاه می‌کند و حاکم می‌تواند اراضی و کسب‌وکار افراد را بدون هشدار قبلی از آنان بگیرد. ارتش‌های کشورهای پدرمیراث به حاکم وفاداری دارند و نه به کشور. در چنین نظامی شایسته‌سالاری معنی ندارد و تنها وفاداری فرد به صاحب‌منصب بالاتر معیار گمارش اوست. در دستگاه پدرمیراث صاحب‌منصبان معمولاً منصب خود را از شخص سلطان می‌خرند و بدین طریق مالک منصب خود می‌شوند. )
پرسش کننده :
شکل نهادی رابطه ی قدرت عمودی و پدرسالارانه در ايران را توضيح دهيد .
پاسخ دهنده (2 )
شکل نهادی این رابطه ی قدرت عمودی و پدرسالارانه ممکن است در طی تاریخ- به ویژه در قرن بیستم- دگرگون شده باشد؛ اما رابطه ی قدرت علیرغم ورود عناصر تازهای در آن اساساً دگرگون نشده است. در این خصوص نباید نقش نظام و ساخت قدرت سیاسی در طی تاریخ را در همین زمینه نادیده گرفت و آن را به حساب فرآیند جامعه پذیری اولیه (فرهنگ، مذهب و خانواده) گذاشت. خلاصه اینکه ساخت و رابطه ی قدرت سیاسی (مطلقه یا عمودی) فرهنگ سیاسی (تابعیت) را اگر به وجود نیاورد، دست کم تقویت و حفظ می کند. (بشیریه، 1386: 671-661)
پرسش کننده :
اقتدارگرايي در عهد قاجار ، يک پديده دولتي است يا از ناخودآگاه فرهنگ عمومي جاري و فعال مي شود ؟
پاسخ دهنده (2 ) :
سریع القلم نیز در کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار به بررسی ویژگیها و خصایص نظامهای اقتدارگرا می پردازد و معتقد است اقتدارگرایی ایرانی برخلاف آنچه که بعضی تصور می کنند ضرورتاً یک پدیده ی دولتی نیست بلکه در ناخودآگاه فرهنگ عمومی جاری و فعال است. (سریعالقلم، 1391: 51-50)
علاوه بر او ماروین زونیس در کتاب نخبگان سیاسی ایران از همین منظر تاثیرات ساختار قدرت بر گسترش برخی از شاخصهای فرهنگ سیاسی تابعیت را مورد بررسی قرار داده است. بر اساس بررسیهای آماری زونیس، درجه ی پایینی از احساس توانایی سیاسی با درجه ی بالایی از بدبینی همراه بوده است. نتیجه ای که از این موضوع گرفته می شود این است که اصولا احساس بی قدرتی به احساس بیگانگی و بدبینی سیاسی می انجامد (بشیریه، 1386: 668) از این منظر این ساخت قدرت سیاسی و ویژگی های آن است که با توجه به دوام و پایداریاش در بازه زمانی درازمدت به بازتولید اقتدارگرایی در ایران انجامیده است.
همان‌گونه که سریعالقلم اظهار می دارد اقتدارگرایی ایرانی برخلاف آنچه که بعضی تصور می‌کنند، ضرورتاً یک پدیده دولتی نیست بلکه در ناخودآگاه فرهنگ عمومی، جاری و فعال است. نه تنها عامه ی مردم بلکه قشر عظیمی از تحصیلکرده های ایرانی اعم از اساتید دانشگاه، مهندسان و پزشکان، خصایص اقتدارگرایی را بدون آن که خود به آن معترف باشند در افکار و رفتار خود حمل می‌کنند (سریعالقلم، 1391: 9) به این ترتیب به نظر می رسد برای پاسخ به این مساله که چرا در طول تاریخ ایران، با سقوط یک حکومتِ مستبد، نظام جایگزین آن نیز همان شیوه استبدادی را دنبال کرده است باید به سراغ فرهنگ سیاسی رفت.
ساخت و رابطه ی قدرت سیاسی (مطلقه یا عمودی) فرهنگ سیاسی (تابعیت) را اگر به وجود نیاورد، دست کم تقویت و حفظ می کند .
پرسش کننده :
دور باطل که دوباره منتهی به استقرار حکومت استبدادی جديد می شود را موسوی و توسلی چگونه توضيح مي دهند ؟
پاسخ دهنده (2 )
«معمولاً حکومت‌های خودکامه هیچ گاه آمادگی تفویض قدرت به طریق مسالمت آمیز را ندارند و برای باقی ماندن در قدرت از هیچ کوششی دریغ نمی کنند. همین فراگرد ، سبب می شود که کشور دچار آشوب و هرج و مرج و دست آخر انقلاب بشود و این زمانی است که مردم در آستانه انفجار قرار می گیرند و راهی جز توسل به شیوه های غیرعقلایی برای تفویض حکومت ندارند. در نهایت کار به جایی می رسد که توده های مستآصل به هر وسیله ای متوسل می شوند تا فرمانروای خودکامه را از اریکه ی قدرت به زیر بکشند. هنگامی که خواسته ی آنها جامه عمل پوشید آنها دوباره دنبال فرد مقتدری می روند که بتواند اوضاع را سروسامان دهد و امنیت را برقرار سازد. زیرا جامعه آسیب دیده از خشونت و طغیان را نمی توان با ملایمت و نرمش قانون اداره کرد. همین امر در یک دور باطل دوباره منتهی به استقرار استبدادی می شود. جالب این جاست که در آغازِ هر کدام از این چرخه های استبدادی، مردم با آغوش باز از آن استقبال می کنند» (کاظمی‌زند، 1382: 156)
عاملی که نشان از آمادگی فرهنگی برای پذیرش حکومت های اقتدارگرا دارد و در این میان به نظر می رسد باید به ضعف فردیت در میان ایرانیان و شکل نگرفتن این مفهوم میان آنان به عنوان عاملی که موجبات استمرار و بازتولید اقتدارگرایی در قالب شخصیت اقتدارگرا و نظام سیاست اقتدارگرا و شبه اقتدارگرا را فراهم آورده است، اشاره کرد.
پرسش کننده :
به طور خلاصه ( در جمع بندي ) عامل اقتدار گرايي در نظام هاي سياسي ايران چيست ؟
پاسخ دهنده (2 )
اقتدارگرایی ...ویژگی مشترک نظام های سیاسی در ایران بوده است. از زمانی که نخستین پادشاهی های بزرگ در این سرزمین پا گرفتند تا قرون متمادی پس از آن ساخت سیاسی در ایران اقتدارگرا بوده است. در این مقاله برای پاسخ به این پرسش مهم که چرا اقتدارگرایی در ایران در این مدت با وجود تحولات متعدد داخلی، منطقهای و جهانی به صورت مداوم تکرار شده به متغیر فرهنگ سیاسی اشاره گردید.
فرهنگ سیاسی ایران با دارابودن یک ویژگی اساسی یعنی نبود فردیت همراه با دیگر ویژگی های عاملی شده تا ساخت سیاسی اقتدارگرا در ایران به صورت چرخه ای که همایون کاتوزیان آن را چرخه ی استبداد نام می نهد تکرار شود. فردیتی که نبودش خود معلول ساخت اقتدارگرای خانواده ی ایرانی و ... است.
منابع :
(1 ) از همزمانی ظهور حوزه عمومی در ایران و غرب تا موانع اجتماعی - سیاسی گسترش آن در ایران
نویسنده
هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد
http://www.jsi-isa.ir/article_21059.htm
( 2) فرهنگ سیاسی، فردیت و بازتولید اقتدارگرایی در ایران
نویسندگان
http://psq.kiau.ac.ir/article_529186.html
نظرات بینندگان
استاد فرهیخته و اندیشمند گرامی جناب آقای ناشناس سپاس بیکران از محبت شما که با حقیر به دیالوگ نشسته اید.
حقیر قبل از مراجعه به این صفحه ( در این لحظه) به قسمت چهارم مبحث رتبه بندی مراجعه کردم تا اگر اظهار لطفی به بنده وجود داشت پاسخگو باشم.
ضمن پوزش فراوان ، از حضرتعالی تقاضای عاجزانه دارم که بخاطر احترام به خوانندگان فرهیخته ای چون حضرتعالی پرسش خود در قسمت چهارم مبحث رتبه بندی مطرح نمائید تا اگر عمری باقی بود و سعادت یاری نمود پاسخگوی شما سرور گرامی باشم .
با تقدیم شایسته ترین احترامات ارادتمند شما شهسوارزاده
استاد فرهیخته و اندیشمند گرامی جناب آقای ناشناس سپاس بیکران از محبت شما که با حقیر به دیالوگ نشسته اید.
در مورد بورس و صندوق ذخیره فرهنگیان قبلا مطلبی ارائه شده است اگر جستجو کنید موفق می شوید .
قابل ذکر است که من در آن زمان از فروش سهام صندوق ذخیره فرهنگیان در بورس خبری ، دریافت نکرده بودم .
اگر عمری باقی باشد و سعادت یاری نماید . اطاعت امر می شود .
با تقدیم شایسته ترین احترامات ارادتمند شما شهسوارزاده
استاد گرامی ، فرهیخته و اندیشمند گرامی جناب آقای مدرس آزاد
سپاس بیکران از محبت شما که حقیر را راهنمایی نمودید .
با تقدیم شایسته ترین احترامات ارادتمند شما شهسوارزاده
استاد فرهیخته و اندیشمند گرامی جناب آقای رضایی م س سپاس بیکران از محبت شما که با حقیر به دیالوگ نشسته اید.
قلم توانایی شما ، پاکی نیت حضرتعالی ، نگاه موشکافانه شما به مفاهیم ِ عمیق و ... قوت قلب حقیر می باشد .
با تقدیم شایسته ترین احترامات ارادتمند شما شهسوارزاده