خلاصه از قبل

ریچاد نیفیو طراح تحریم های دولت اوباما گفته بود :

اگر اصلاح اقتصادی در ایران صورت بگیرد تحریم ها بی اثر یا کم اثر می‌شود ! 

معضلات زیست محیطی ، اصلاح ِ ساختار بانکی ، صندوق های بازنشستگی ، معضل کم آبی، .... و بودجه های سمی از ابر چالش های اقتصاد ایران است .

از  حقیر بپذیرید که تاکنون ( نگارش اين گفت و گو ) تبلیغ ِ تحریم موثرتر از خود تحریم ها بوده است !

دستیار ویژه سابق ِ رئیس‌جمهوری در امور اقتصادی معتقد است که اقتصاد ایران اسیر یک توهم در سطح سیاست‌گذار و جامعه شده است. توهمی که دولت خود را متصدی تمام امور اقتصادی می‌داند و جامعه ارائه منابع ارزان از سمت دولت را یک وظیفه بدیهی می‌داند؛ غافل از اینکه همین رویکرد سبب مخارج افراطی دولت و مصرف بی‌رویه جامعه شده است. مسعود نیلی رفع این تمرین اجتماعی غلط ۷۰ ساله را از ضروریات اقتصاد کشور می‌داند. 

آنچه عمیقاً به آن نیاز داریم تداوم عقلانیت اما با اراده قوی برای « تغییر ساختارهای موجود » اقتصاد کشور است. دستیابی به نتایج ارزشمند موجود نوید آن را می­ دهد که می­ توان از زمان باقیمانده حسن استفاده کرد و آینده بهتر را رقم زد و کاری کرد که سال ۱۴۰۰ آغازی مبارک بر قرنی جدید با خطاهای کمتر برای اقتصاد ایران باشد.

 همان طور که در بالا اشاره شد ، میزان تأثیر گذاری تحریم‌ها به میزان بیماری اقتصاد ایران بستگی دارد .

برای کاهش اثرات تحریم‌ها باید اصلاحات اقتصادی را دنبال کنیم .

اجرای این اصلاحات با بیم و امیدها همراه است .

 از برخی سیاست‌مداران تصمیم ساز و تصمیم‌گیر ِ پوپولیست که می‌خواهند به زور پل بسازند ! بايد ترسيد !

کسري بودجه و عدم توجه ِ سياستمداران به محدوديت منابع ، مهمترین چالش اقتصادی ایران است .

تلاش نافرجام روحاني براي پائين نگهداشتن قيمت ارز همچون دولت ِ " معجزه هزاره سوم " خطاي استراتژيک بود که نتايج يکساني داشت !

 به زور پائين نگهداشتن نرخ ارز ، جهت کنترل تورم ، يک سياست مختوم به شکست است .

واقعیت اقتصاد ایران از رشد‌های بالای نقدینگی فراتر از نیاز اقتصاد حکایت دارد و به همین دلیل نیز ایران جزو معدود کشورهایی است که برای مدت طولانی تورم‌های بالا را تداوم بخشیده است. با توجه به مبهم بودن آینده اقتصاد، دولت باید نسبت به نتایج سیاست‌هایی که اتخاذ می‌کند، بسیار دقت کند. در شرایطی که اعمال مجدد تحریم‌ها باعث شده است نرخ ارز افزایش قابل توجهی داشته باشد و این انتظار وجود دارد کاهش صادرات نفت به کاهش رشد اقتصادی و محدودیت بیشتر بر بودجه دولت منجر شود، اجرای یک سیاست پولی انبساطی تنها به آشفته‌تر شدن محیط کلان اقتصادی منجر می‌شود

قسمت دوم :

پرسش کننده :

مسعود نیلی ، "رفع این تمرین اجتماعی غلط ۷۰ ساله را از ضروریات اقتصاد کشور می‌داند. "

تيمور رحماني از 58 سال نرخ تورم حدود ۹۵/ ۱۴ درصد پرده بر مي دارد و مي گويد :

"بنابراین واقعیت اقتصاد ایران از رشد‌های بالای نقدینگی فراتر از نیاز اقتصاد حکایت دارد و به همین دلیل نیز ایران جزو معدود کشورهایی است که برای مدت طولانی تورم‌های بالا را تداوم بخشیده است."

رابطه بين کسري بودجه و تورم کمر شکن چيست؟

پاسخ دهنده :

بهتر از قبل از بررسي رابطه بين کسري بودجه و افزايش نقدينگي ، به :

الف - ويژگي هاي هزينه دولت ها

ب - عوامل افزايش نقدينگي ( صندوق هاي بازنشستگي ، موسسات مالي و اعتباري  غير مجاز و پرداخت يارانه نقدي و غير نقدي)

بپردازيم .

پرسش کننده :

ويژگي هاي هزينه دولت ها چيست ؟

پاسخ دهنده :

در ویکی‌پدیا، دانشنامه ي آزاد آمده است :

اقتصاد بخش عمومی شامل ۲ قسمت عمده است:

1. مالیه عمومی؛ که این بخش مربوط به درآمدهای دولت می‌باشد.
2.  هزینه‌های دولت؛ که این بخش به تحلیل هزینه‌های دولت از منظر اثباتی و دستوری می‌پردازد.

مخارج عمومی در اقتصاد بخش عمومی، شامل کلیه مخارج دولت در خصوص فعالیتها، در سطوح مختلف (مرکزی، ایالتی و محلی) می‌شود.

در مورد هزینه‌های بخش عمومی چند نکته قابل تأمل است:

اول داشتن توجیه اقتصادی است، این هزینه‌ها باید در راستای گسترش رفاه، کارایی و توانمندی شهروندان مصرف شده باشند.

دوم آنکه تلاش دولت‌ها در اجرای هزینه‌های مربوطه باید حفظ توازن بین کارایی و عدالت اجتماعی باشد.

سوم آنکه اولویت دادن به هزینه سرمایه‌گذاری و عمرانی نسبت به هزینه‌های جاری از اهمیت خاصی برخوردار است.

چهارم؛ چگونگی تأمین مالی هزینه‌ها، به ویژه تأمین کسری احتمالی آن، از حساسیت قابل توجهی برخوردار است. استقراض از بانک مرکزی برای تأمین کسری بودجه به‌طور جدی مشکل آفرین است.

پرسش کننده :

 درسايه حمايت از صندوق هاي بازنشستگي ، ميزان ِنقدينگي چگونه افزايش يافته است ؟

پاسخ دهنده ( 3 )  :

رقم كمك دولت به صندوق‌هاي بازنشستگي و بيمه‌هاي اجتماعي نيز هر سال بيشتر مي‌شود به طوري كه در بودجه سال 96 مبلغ ِ ٤١ هزار ميليارد تومان كمك با ١٠ درصد افزايش در بودجه ٩٦ پيش‌بيني شده بود .

واكاوي چگونگي تحميل ِ بار ٤١ هزار ميليارد توماني صندوق‌ها ، از ماجرايي حكايت دارد كه يك سر تقصيرها را به دولت و سر ديگر را به مجلس وصل مي‌كند.در چهار دهه گذشته بيش از ٢٨ قانون و اصلاحيه براي خدمات بازنشستگي در دولت و مجلس‌هاي مختلف تصويب شده كه سرجمع ٤٠٠ هزار ميليارد تومان بار مالي بر دوش صندوق‌ها گذاشته است، بدون آنكه براي اين قوانين، محلي جهت جبران بار تحميل شده پيش‌بيني شود.

پرسش کننده :

خط اعتباری دولت برای بازپرداخت بدهی موسسات مالی و اعتباری غیر مجاز چقدر بوده است ؟

پاسخ دهنده : ( 4 )

ورشکستگی موسسات مالی و اعتباری غیر مجاز از مشهد، با آغاز بحران موسسه میزان آغاز شد. این موسسه تسهیلات کلانی را به شرکت پدیده شاندیز پرداخت کرده بود، شرکتی که خود با فروش خارج از بورس سهام، بحرانی جدی را برای سهامدارانش رقم زد.

سایت خبرآنلاین در مطلبی به موضوع موسسات مالی و اعتباری پرداخته و نوشته است ۸۰ میلیون ایرانی هر یک،۱۴۳ هزار و ۷۵۰ تومان از بدهی موسسات مالی غیرمجاز را می‌پردازند.

در این مطلب به قلم زهرا علی‌اکبری آمده است: بر اساس اعلام رئیس جمهوری، دولت تاکنون ۱۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان خط اعتباری برای بازپرداخت بدهی موسسات مالی و اعتباری غیر مجاز هزینه کرده است؛ اما بررسی‌ها نشان می‌دهد این رقم هنوز تکافوی تمامی بدهی‌ها را نداده و این روند ادامه دار خواهد بود.

پرسش کننده :

میزان یارانه پرداختی سالانه در کشور چقدر است؟

پاسخ دهنده : ( 5 )

دولت سالانه بيش از 42 هزار ميليارد تومان صرف ِ پرداخت ِ يارانه نقدی و غیرنقدی مي کند .

پرسش کننده :

اين سه قلم کمي کمتر از 100 هزار ميليارد تومان مي شود ! اين رقم چند درصد بودجه عمومي دولت در قانون بودجه 1397 است ؟

پاسخ دهنده  ( 6 ) :

در تار نماي دارايان ، سه شنبه 14 فرودين 1397، متن کامل قانون بودجه ۱۳۹۷ کل کشور بودجه عمومي دولت کمي بيشتر از 443 هزار ميليارد تومان ذکر شده است .

که جمع سه قلم حاتم بخشي دولت ، بيش از 21 درصد بودجه عمومي دولت در سال 97 مي شود !

اين حجم بزرگ ِ نقدينگي ، تورم زا بوده دودش به چشم اقشار آسيب پذير مي رود .

پرسش کننده :

با مفهوم افزايش نقدينگي واثر تورمي آن آشنا شديم. تعريف کسر بودجه چيست ؟ راه هاي تأمين کسر بودجه چيست ؟

پاسخ دهنده (7 )  :

کسری بودجه (به انگلیسی: Deficit) هنگامی رخ می‌دهد که دولت (و یا هر نهاد دیگری) بیش از درآمد خود پول خرج کند. در برابر کسری بودجه، مازاد بودجه وجود دارد. به کسری بودجه انباشته شده طی چند سال بدهی دولت گفته می‌شود. تأمین کسری بودجه معمولاً از طریق استقراض داخلی یا خارجی انجام می‌شود.

عدم کنترل و ساماندهی صحیح هزینه‌ها و درامدهایی دولت منجر به ایجاد کسری بودجه می‌شود. برای محاسبه میزان کسری بودجه در اقتصاد ایران، اختلاف بین درآمدها و پرداخت‌های دولت اندازه‌گیری می‌شود. درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز، مالیات‌ها، فروش ارز، انحصارها و مالکیت دولت، فروش کالاها و خدمات، بهره دریافتی بابت وام‌های پرداختی دولت به خارج و غیره جزء درآمدهای دولت محسوب می‌شود.

راه‌های تأمین کسری بودجه

استقراض از نظام بانکی

تأمین کسری بودجه از طریق استقراض از نظام بانکی به معنای افزایش نقدینگی و به دنبال آن افزایش نرخ تورم خواهد بود. در ایران عمده‌ترین راه تأمین کسری بودجه، استقراض از نظام بانکی است.

انتشار اوراق بهادار

روی آوردن دولت به چاپ و انتشار اوراق بهادار (استقراض داخلی) به معنای افزایش تقاضای دولت برای اعتبارات است که اولین تأثیر آن در بازار پولی، افزایش نرخ بهره و به دنبال آن کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی است. اما کاهش سرمایه‌گذاری در کشور ما بیشتر به دلیل استقراض دولت از بانکها و کاهش قدرت استقراض بانک ها به بخش خصوصی جهت سرمایه‌گذاری می‌باشد. روند نرخ بهره در ایران بیشتر حالت دستوری است.

استقراض از خارج از کشور

تأمین کسری بودجه از طریق منابع خارجی می‌تواند منجر به کسری در حساب جاری شود.

پرسش کننده :

چرا دولت ها مجبور به انتشار پول بدون پشتوانه مي شوند ؟

پاسخ دهنده ( 8 ) :

در طول چند دهه گذشته وقتي که دولت‌ها نتوانند سقف معینی از فروش نفت به دست آورند، يا وصول مالیات با مشکل مواجه شود  و تحرک اقتصاد کمتر شود، دولت‌ها به ناچار به سمت و سوی چاپ پول رفته‌اند. راهکاری قدیمی که همه دولت‌ها به خوبی می‌دانستند تبعات منفی بسیاری برای اقتصاد به ارمغان خواهد آورد، اما به ناچار در روزهای بی‌پولی اقتصاد، چاپ پول را تجربه کرده‌اند.

از قدیم گفته‌اند که کمتر دولتی بر سر کار بوده که قدرت چاپ اسکناس را در اختیار داشته و از آن سوءاستفاده نکرده باشد. سوءاستفاده دولت از قدرت چاپ پول به عنوان ابزاری برای تامین مالی هزینه‌های خود، نتیجه‌ای جز تورم بالا و بی‌ثباتی اقتصاد نداشته است. 

پرسش کننده :

نقش استقلال بانک مرکزی به عنوان اداره کننده ساسيت پولي کشور چيست ؟

پاسخ دهنده ( 8 ) :

اصول دموکراتیک به عنوان یک کارگزار از حاکمیت، از بانک مرکزی می‌خواهد که در تعقیب اهداف تعیین‌شده‌اش پاسخ‌گو باشد، به مردم و نمایندگان آنها پاسخ‌گو بوده و سیاست‌های خود را به صورت شفاف ارائه دهد. بانک مرکزی نهادی ملی و مستقل است که اداره‌کننده سیاست‌های پولی یک کشور است، سیستم بانکی یا بازار پول را تنظیم می‌کند و خدمات مالی ارائه می‌دهد. اهداف آن تثبیت پول ملی، کاهش نرخ بیکاری و کنترل تورم است. بدین جهت استقلال بانک مرکزی در دل آن آمده است. به عبارتی، اگر بانکی که قرار است وظایف بانک مرکزی را انجام دهد که شامل تثبیت پول ملی یا همان کنترل تورم و کاهش بیکاری و اجراکننده سیاست‌های پولی است، استقلال لازم را نداشته باشد، از حوزه تعریف جامع یک بانک مرکزی خارج می‌شود.

به این مفهوم که اگر بانک مرکزی استقلال کافی را نداشته باشد، دیگر بانک مرکزی واقعی نیست و به نوعی قلک دولت خواهد بود. دولت تدبیر و امید بارها اعلام کرده بود که به بانک مرکزی به چشم قلک نگاه نخواهد کرد، اما این روزها زیاد شنیده می‌شود که دولت از این خط قرمز عبور کرده است. برخی کارشناسان می‌گویند بانک مرکزی طی سه، چهار سال اخیر اقدام به افزایش پایه پولی کرده است.

پرسش کننده :

آيا دولت روحاني هم پول بدون پشتوانه چاپ کرده است ؟ رقم كمك دولت به صندوق‌هاي بازنشستگي و بيمه‌هاي اجتماعي نيز هر سال بيشتر مي‌شود به طوري كه در بودجه سال 96 مبلغ ِ ٤١ هزار ميليارد تومان كمك با ١٠ درصد افزايش در بودجه ٩٦ پيش‌بيني شده بود

پاسخ دهنده ( 8 ) :

ظاهرا دولت در سال گذشته 20 درصد پول جدید منتشر کرده که یا به خواسته دولت بوده یا از سر اجبار برای جبران کسری ذخیره بانک‌ها و یا جمع و جور کردن مشکلات موسسات مالی و اعتباری. اما این‌ها همه ماجرا نیست. نگرانی بزرگ دیگری در راه است و آن، دور جدید تحریم‌های بین‌المللی است. تحریم‌هایی که بسیاری معتقدند سخت‌تر از گذشته خواهد بود.

پرسش کننده :

چرا بايد سياست مداران در اتخاذ سیاست‌ها دقت کنند ؟

پاسخ دهنده ( 8 ) :

 با توجه به مبهم بودن آینده اقتصاد، دولت باید نسبت به نتایج سیاست‌هایی که اتخاذ می‌کند، بسیار دقت کند. در شرایطی که اعمال مجدد تحریم‌ها باعث شده است نرخ ارز افزایش قابل توجهی داشته باشد و این انتظار وجود دارد کاهش صادرات نفت به کاهش رشد اقتصادی و محدودیت بیشتر بر بودجه دولت منجر شود، اجرای یک سیاست پولی انبساطی تنها به آشفته‌تر شدن محیط کلان اقتصادی منجر می‌شود.

پرسش کننده :

چه خطري توليد کشور را تهديد کنند ؟

پاسخ دهنده ( 8 ) :

محدود شدن صادرات نفت از کانال‌های مختلف بر اقتصاد ایران تاثیر می‌گذارد. از یک‌سو کاهش صادرات و تولید نفت باعث کاهش ارزش افزوده بخش نفت و کاهش رشد اقتصاد می‌شود که البته این کانال اثر مستقیمی بر رفاه خانوارها ندارد و از سوی دیگر، کاهش صادرات نفت باعث می‌شود درآمدهای دولت محدود شود. به این ترتیب، چه دولت هزینه‌های خود را کاهش دهد و چه درآمدهای مالیاتی بیشتری را اخذ کند، در هر دو صورت باعث انقباض سمت تقاضا در اقتصاد می‌شود و تولید مسیر نزول را طی خواهد کرد.

پرسش کننده :

با توجه به تجارب گذشته با اعمال تحریم‌هاي جديد ،چه خطري اقتصاد کشور را تهديد کنند ؟

پاسخ دهنده ( 8 ) :

با توجه به تجارب گذشته با اعمال تحریم‌ها به احتمال زیاد اقتصاد کشور درگیر یک رکود تورمی دیگر خواهد شد. در دوره رکود تورمی، سیاست‌های متعارف مدیریت تقاضا نمی‌تواند به طور همزمان باعث بهبود رشد اقتصادی و تورم شوند.

در این اوضاع و احوال دست درازی به منابع بانک مرکزی تنها به افزایش تورم منجر خواهد شد. در ادامه نیز تورم باعث کاهش کارایی مدیریت دولتی خواهد شد. دولت‌ها به طور معمول علاقه‌مند هستند در دوره‌های تورمی مداخلات بیشتر در اقتصاد داشته باشند. قیمت‌گذاری یا سهمیه‌بندی از نمونه‌های این مداخلات هستند که تنها به اختلال بیشتر در اقتصاد منتهی خواهد شد.

پرسش کننده :

راه‌حل مشکلات اقتصاد ایران چيست ؟

پاسخ دهنده  ( 8 ):

راه‌حل مشکلات اقتصاد ایران، اجرای اصلاحات اساسی در آن است. سرمایه‌گذاری نیازمند محیطی امن و سیستم مالی کارآمد است. دولت برای رفع کسری بودجه فعلی، چاره‌ای جز کاهش هزینه‌های خود و افزایش پایه مالیاتی ندارد. پرداخت یارانه به صورت فعلی همچنان بار سنگینی را به دولت تحمیل خواهد کرد. دولتمردان باید از تجربیات ناموفق قبل درس بگیرند. استفاده غیرعلمی از منابع بانک مرکزی، نتیجه‌ای جز افزایش تورم به دنبال نخواهد داشت. اقتصاد ایران برای رشد، نیاز به ثبات و امنیت دارد.

پرسش کننده :

آيا در تنظم بودجه بايد مراقبت در رشد نقدینگی باشيم ؟

آيا تبعات انتشار پول در این دوره بیشتر از گذشته خواهد بود ؟

پاسخ دهنده  ( 8 ) :
اکنون نرخ تورم در حال افزایش است و انتشار پول به افزایش بیشتر این تورم دامن خواهد زد. باید حواسمان باشد که تبعات انتشار پول در این دوره بیشتر از گذشته خواهد بود، چون میزان نقدینگی در مقایسه با گذشته افزایش یافته است. زمانی که پول منتشر می‌کنیم، به صورت تکاثری نقدینگی گسترش پیدا می‌کند و افزایش نقدینگی به معنای افزایش بی‌ثباتی در اقتصاد کلان است. نقدینگی بالا اقتصاد را از ثبات خارج خواهد کرد و در شرایط متلاطم و بی‌ثبات اقتصادی، اساسا نقدینگی به سمت بخش تولید نمی‌شود.

رشد نقدینگی باید متناسب با رشد اقتصاد باشد. نقدینگی سال‌هاست در کشور ما رشد کرده و این نقدینگی بالا حتما بانک مرکزی را مجبور می‌کند که پول بیشتری منتشر کند.

پرسش کننده :

نظر نهادهاي بين المللي در رابطه با احتمال بروز بيماري سخت و صعب العلاج رکود تورمي چيست ؟

گفت و گو ادامه دارد

 بخش اول

منابع :

( 1 ) روایت مسعود نیلی از چگونگی پیدایش و رشد ابر چالش‌های اقتصاد ایران روزنامه دنیای اقتصاد شماره ۴۱۳۴ مورخ ۲۲ شهریور ۱۳۹۶

( 2 ) دکتر تیمور رحمانی مقاله معمای رشد و کمبود نقدینگی: روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4503 منتشره در روز يک شنبه 2 دِي 1397 

( 3 ) تارنماي سرپوش اقتصادي ، دوم مهر 1396 ،بحران ٤١ هزار ميليارد تومانی صندوق‌های ورشكسته

( 4 ) تار نماي تابناک ، 8 بهمن 1396 ، هر ایرانی چقدر بابت بدهی موسسات پرداخت کرد؟

( 5 ) تارنماي مشرق ، 14 مهر 1395 ، میزان یارانه پرداختی سالانه در کشور چقدر است؟

( 6 ) تارنماي دارايان ، سه شنبه 14 فرودين 1397، متن کامل قانون بودجه ۱۳۹۷ کل کشور

( 7 ) دانشنامه آزاد ويکي پديا

( 8 ) تارنماي خبر آنلاين ، 4 مرداد 97 ، کسری بودجه چگونه جبران خواهد شد؟