تحلیلی بر بودجه سال 1398 و برخی موانع ساختاری در اصلاح اقتصاد ایران

روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4503 منتشره در روز يک شنبه 2 دِي  1397  به نقل از بهروز نعمتی سخنگوی هیات‌رئیسه مجلس شورای نوشت :

"طبق خبری که من از سازمان برنامه دارم این سازمان جمع‌بندی نهایی خود را درباره بودجه انجام داده و احتمالا این جمع‌بندی ۱۰ صبح امروز در جلسه سران قوا مطرح خواهد شد. وی افزود: احتمالا  ما روز سه‌شنبه در جلسه علنی مجلس در خدمت دوستان دولت برای تقدیم لایحه بودجه سال ٩٨ خواهیم بود. از سوی دیگر عضو هیات‌ رئیسه مجلس گفت: دولت هنوز لایحه بودجه سال ۹۸ را آماده نکرده و به احتمال بسیار سه‌شنبه به مجلس تقدیم می‌کند. احمد امیرآبادی فراهانی در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، با اشاره به زمان ارائه لایحه بودجه سال ۹۸ از سوی دولت به مجلس گفت: براساس اعلام دولت به احتمال بسیار زیاد روز سه‌شنبه (۴ دی‌ماه) بودجه به مجلس تقدیم می‌شود."

با توجه به دل‌نگرانی تحلیل‌گران اقتصادی از بودجه ۱۳۹۸ گفت , گوی مجازی ذیل را دنبال می‌کنیم .

پرسش کننده :

تحریم های آمریکا پس از خروج از برجام چه اثری بر بودجه ۱۳۹۸ دارد؟

پاسخ دهنده :

ریچاد نیفیو طراح تحریم های دولت اوباما گفته بود :

اگر اصلاح اقتصادی در ایران صورت بگیرد تحریم ها بی اثر یا کم اثر می‌شود ! واقعیت اقتصاد ایران از رشد‌های بالای نقدینگی فراتر از نیاز اقتصاد حکایت دارد و به همین دلیل نیز ایران جزو معدود کشورهایی است که برای مدت طولانی تورم‌های بالا را تداوم بخشیده است

پرسش کننده :

پس شما باسر به زیر برف بردن ، قصد دارید منکر اثر تحریم ها بشوید !

پاسخ دهنده :

 خیر ، بحث این است که اگر اصلاح اقتصادی در ایران انجام شود و برای اصلاح ِابرچالش ها برنامه ریزی شود ، تحریم ها بی اثر یا کم اثر می‌شود !

پرسش کننده :

ابر چالش ها چیست ؟

پاسخ دهنده :

معضلات زیست محیطی ، اصلاح ِ ساختار بانکی ، صندوق های بازنشستگی ، معضل کم آبی، .... و بودجه های سمی از ابر چالش های اقتصاد ایران است .

پرسش کننده :

پس چرا تحریم های آمریکا درسال ِ جاری مشکل‌زا شد ؟ قیمت ارز ، طلا ، تورم جهش چشمگیر داشت ؟

پاسخ دهنده :

خروج آمریکا از برجام ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ اعلام شد و قرار بود از  روزهای ۱۳ مرداد و ۱۳ آبان تحریم ها شروع شود .

چالش های مورد نظر حضرتعالی از ۱۸ اردیبهشت آغاز شد ! نه از ۱۳ مرداد یا بدتر از آن ۱۳ آبان  ( همه تبليغ کرده بودند که از ۱۳ آبان به بعد زندگی در ایران غیر ممکن شود و دلار به ... هزار تومان برسد .)

پرسش کننده :

مگر دلار به بیش از بیست هزار تومان نرسید ؟

پاسخ دهنده :

العربیه در ۸ مهر( ۳۰ سپتامبر )  ننوشت :

دلار آمريكا بار دیگر از مرز 18 هزار تومان گذشت .

پرسش کننده :

یعنی شما منکر می‌شوید که نرخ دلار به بیش از ۲۰ هزار تومان رسیده بود ؟

پاسخ دهنده :

 خیر ، من روی تاریخ ۸ مهر (یک ماه قبل  از ۱۳ آبان ) تأکید دارم !

در آن زمان همه تصور می‌کردند که از ۱۳آبان به بعد دلار تا مرز ... تومان پیش می‌رود ! آنچه عمیقاً به آن نیاز داریم تداوم عقلانیت اما با اراده قوی برای « تغییر ساختارهای موجود » اقتصاد کشور است

پرسش کننده :

چرا عدد دلار را که مردم اعلام کرده بودند را مشخص نمی‌کنید ؟

پاسخ دهنده :

زیرا مردم عادی در کوی و برزن و رسانه های مجازی و... به نقل از کارشناسان اعداد نوجومی متعدد و غیر کارشناسی را مطرح می‌کردند که ذکر این اعداد ِ متعدد هم صحیح نمی‌باشد .

پرسش کننده :

به هر حال تحریم های آمریکا باعث ِ افزایش قیمت ِ دلار و تورم و... شد !

پاسخ دهنده :

از  حقیر بپذیرید که تاکنون ( نگارش اين گفت و گو ) تبلیغ ِ تحریم موثر تر از خود تحریم ها بوده است !

پرسش کننده :

مگر عبور  قیمت دلار از  مرز ِ ۱۸ هزار تومان در سایه تبلیغ ِ تحریم یا خود تحریم تفاوتی دارد ؟ در هر دو صورت دود این آتش به چشم مردم ایران بویژه اقشار آسیب‌پذیر رفت !

پاسخ دهنده :

بررسی منشا‌‌ء دود بسیار بسیار مهمتر از جلوگیری از ورود ِ دود به چشم انسان است !

پرسش کننده :

مسلم است وقتی منبع ِ دود مشخص شود . مبارزه با دود ، صحيح تر از پیگیری روش های جلوگیری از ورود ِ دود به چشم می‌باشد !

پاسخ دهنده :

راز بیان ِ حقیر :

"اثر تبلیغ ِ تحریم بیشتر از اجرای تحریم ها می‌باشد ."

 در همن نتیجه‌گیری صحیح و منطقی حضرتعالی نهفته است . در آن سال­ها دولتمردان کشور به فکر کارهای بزرگ و پروژه های بزرگ بودند و به هشدارهای کارشناسان مبنی بر محدودیت منابع توجه نمی­ کردند

پرسش کننده :

این موضوع  تبليغ تحريم و تفاوت آن با اجراي تحريم را بیشتر توضیح دهید .

پاسخ دهنده :

توضیح ِ علمي و دقيق ِ بيماري  ِ اقتصادی از حوصله این بحث خارج است ؛ ولي حقیر بر اساس ِ بضاعت بسیار اندکم ، تلاش می‌کنم ،  با ساده سازی ، موضوع را توضیح دهم :

وقتی از ۱۸ اردیبهشت  قبل از شروع تحریم ها (  ۱۳ مرداد و ۱۳ آبان ) چالش‌هاي بزرگ ِ اقتصادی خود نمایی می‌کنند و تبلیغ می‌شود که از ۱۳ آبان به بعد در ایران نمی توان زندگی کرد و چنین و چنان می‌شود ، به معني آن است که  اثرات این چالش ها قبل از شروع تحریم ها موثر‌تر می‌باشد و نشان می‌دهد که اقتصاد ما از بیماری رنج می‌برد و به گفته ریچارد نیفیو ، اگر این بیماری علاج شود ،  تحریم‌های آمریکا و... بی اثر یا کم اثر می‌شود !

پرسش کننده :

بیماری اقتصاد ایران چیست ؟ راه درمان آن کدام است ؟

پاسخ دهنده ( 1 ) :

دستیار ویژه سابق ِ رئیس‌جمهوری در امور اقتصادی معتقد است که اقتصاد ایران اسیر یک توهم در سطح سیاست‌گذار و جامعه شده است. توهمی که دولت خود را متصدی تمام امور اقتصادی می‌داند و جامعه ارائه منابع ارزان از سمت دولت را یک وظیفه بدیهی می‌داند؛ غافل از اینکه همین رویکرد سبب مخارج افراطی دولت و مصرف بی‌رویه جامعه شده است. مسعود نیلی رفع این تمرین اجتماعی غلط ۷۰ ساله را از ضروریات اقتصاد کشور می‌داند. 

 این ابر چالش­ها، نتیجه و حاصل سیاست­هایی بوده ­اند که در طول زمان خودمان اتخاذ کرده­ ایم و کسی از بیرون نظام تصمیم­ گیری بر ما تحمیل نکرده است. در نتیجه گام نخست به منظور اعمال سیاست­های صحیح در جهت حل مسائل، پذیرفتن اشتباهات گذشته بوده و نیاز است در یک فضای مسالمت ­آمیز و به دور از خط کشی­ های سیاسی، این پرسش مورد واکاوی قرار گیرد که ما چگونه خودمان به دست خودمان این ابرچالش ­ها را به وجود آورده ­ایم. هیچ یک از این مشکلات بزرگ دفعتاً اتفاق نیفتاده ­اند و برعکس همگی بسیار آرام و به تدریج رشد کرده ­اند.

آنچه عمیقاً به آن نیاز داریم تداوم عقلانیت اما با اراده قوی برای « تغییر ساختارهای موجود » اقتصاد کشور است. دستیابی به نتایج ارزشمند موجود نوید آن را می­ دهد که می­ توان از زمان باقیمانده حسن استفاده کرد و آینده بهتر را رقم زد و کاری کرد که سال ۱۴۰۰ آغازی مبارک بر قرنی جدید با خطاهای کمتر برای اقتصاد ایران باشد.

پرسش کننده :

از اصل موضوع ، اولین پرسش :

تحریم های آمریکا پس از خروج از برجام چه اثری بر بودجه ۱۳۹۸ دارد ، دور نشویم ؟

پاسخ دهنده :

همان طور که در بالا اشاره شد ، میزان تأثیر گذاری تحریم‌ها به میزان بیماری اقتصاد ایران بستگی دارد .

برای کاهش اثرات تحریم‌ها باید اصلاحات اقتصادی را دنبال کنیم .

اجرای این اصلاحات با بیم و امید ها همراه است .

پرسش کننده :

چه امیدی پیش رو داریم ؟

پاسخ دهنده :

با توجه به تعامل اخیر سران سه قوه در رابطه با مقابله با تحریم‌های نا‌عادلانه و کاهش درآمد‌های ارزی و مشکوک الحصول بودن آن به نظر می‌آید که بهترین شرایط برای اصلاح نظام اقتصادی ایران فراهم شده است .

پرسش کننده :

از چه بیم داریم ؟

پاسخ دهنده :

از برخی سیاست‌مداران تصمیم ساز و تصمیم‌گیر ِ پوپولیست که می‌خواهند به زور پل بسازند ! بايد ترسيد !

پرسش کننده :

بیشتر توضیح دهید از چه بيم داريد ؟ من متوجه منظورتان نشدم !

پاسخ دهنده : ( 1 )

در ادامه تحولات اقتصادی دهه ۱۳۳۰، رشد اقتصادی و رشد سرمایه گذاری در دهه ۱۳۴۰ شتاب گرفت به گونه­ ای که این دهه را به عصر طلایی اقتصاد ایران تبدیل کرد. اما همزمان با این دستاوردها، در همین دوران بذر بزرگترین و مخرب ترین مشکل اقتصاد ایران یعنی کسری بودجه «مزمن» کاشته شد و پایه اساسی­ ترین بیماری اقتصاد ایران گذاشته شد. چرا که سیاست­ مداران دیگر خود را مقید به قید بودجه نمی­ دیدند و تصور می­ کردند که باید به هر قیمت کارهای بزرگی به انجام برسانند. نقل قولی از نیکیتا خروشچف وجود دارد که می­ گوید «سیاست مداران پل می­ سازند حتی اگر رودخانه ای وجود نداشته باشد».

در آن سال­ها دولتمردان کشور به فکر کارهای بزرگ و پروژه های بزرگ بودند و به هشدارهای کارشناسان مبنی بر محدودیت منابع توجه نمی­ کردند.

نکته جالب و مهم از نظر تبیین مبانی رفتاری سیاستمداران اینست که حتی در نیمه اول دهه ۱۳۵۰ نیز که سال­های اوج درآمدهای تاریخ اقتصاد ناشی از صادرات نفت است، باز هم بیماری کسری بودجه همچنان نمايان بوده است.

پرسش کننده :

تازه متوجه شدم !

کسري بودجه و عدم توجه ِ سياستمداران به محدوديت منابع ، مهمترین چالش اقتصادی ایران است  ، وقتی کسری بودجه در دوران ِ  اوج درآمد های نفتی مشکل‌زا می‌شود .

قطعأ در زمانی که درآمد های نفتی مشکوک الحصول است و افزایش قیمت دلار منجر به افزایش تورم شده است ، این بحران بیشتر خود را نمایان می‌کند .

پاسخ دهنده :

با اغماض می‌توانم با برخی نتیجه‌گیری شما موافق باشم ولی اجازاه دهيد با برخی نتیجه‌گیری شما (  افزایش قیمت دلار منجر به افزایش تورم شده است .  ) مخالفت کنم  .

پرسش کننده :

مگر تلاش دولت براي پايين نگهداشتن قيمت ارز ، منجر به کاهش تورم نشد ؟

پاسخ دهنده :

تلاش نافرجام روحاني براي پائين نگهداشتن قيمت ارز همچون دولت ِ " معجزه هزاره سوم " خطاي استراتژيک بود که نتايج يکساني داشت !

 به زور پائين نگهداشتن نرخ ارز ، جهت کنترل تورم ، يک سياست مختوم به شکست است .

براي درک ِ مفهوم ِ  تورم ، به جاي توجه به قيمت ارز بايد :

1.    رابطه بين رشد اقتصادي و رشد نقدينگي را درک کرد .
   
2.    ميزان ِ افزيش به نقدینگی بيش از  نیاز حقیقی رشد اقتصادي را بايد مشخص کرد .
   
3.    بايد به ميزان  ِ شکاف  بین نرخ رشد نقدینگی و نرخ تورم که ريشه اصلي تورم است توجه کرد .

پرسش کننده :

رابطه بين رشد اقتصادي و رشد نقدينگي چيست ؟

پاسخ دهنده : ( 2 )

یکی از مهم‌ترین دلالت‌های سیاست‌گذاری اقتصاد کلان رشد متوسط نقدینگی معادل نیاز اقتصاد است. در آن صورت، اگر فرض کنیم که متوسط رشد اقتصادی معادل ۴ درصد باشد، به‌طور متوسط نیاز به نقدینگی نیز ۴ درصد رشد می‌کند. اگر در اقتصاد دیگری به‌طور متوسط رشد اقتصادی معادل ۸ درصد باشد، آن‌گاه نیاز این اقتصاد به نقدینگی به‌طور متوسط ۸ درصد رشد می‌کند.

پرسش کننده :

اگر رشد نقدينگي يک کشور بيشتر از نيازِ رشد اقتصادي آن باشد؛ مثلأ براي رشد اقتصادي 4 درصد ، رشد ِ نقدينگي 6 درصد رشد داشته باشد چه مشکلي پيش مي آيد ؟

پاسخ دهنده :

اگر نقدینگی  براي رشد ِ اقتصادي ِ 4 درصد ،  به هر دليلي به‌طور متوسط سالانه ۶ درصد رشد کند، اثری بر سطح قیمت‌ها نداشته و تورم‌زا نخواهد بود.

براي فهم بهتر مي توان گفت :

اقتصاد يک کشور ، براي رشد اقتصادي 4%  ( مثال فوق )  حد اکثر 6 درصد  افزايش نقدينگي را مي توان تحمل کند !

اگر رشد نقدينگي آن کشور بيش از آن  6 درصد فرضي شود ، انتظارت  تورم در آن اقتصاد اجتناب ناپذير است !

پرسش کننده :

اگر رشد نقدينگي بيشتر از نيازِ رشد اقتصادي باشد ؛ مثلأ براي رشد اقتصادي 4 درصد ، نقدينگي 20 درصد رشد داشته باشد ، چه مشکلي پيش مي آيد ؟

پاسخ دهنده :

حال اگر سالانه به‌طور متوسط نقدینگی ۲۰ درصد رشد کند و حداکثر ِ تحمل ِ نقدینگی به‌طور متوسط سالانه ۶ درصد باشد  ، آن‌گاه انتظار داریم به‌طور متوسط سالانه ۱۴ درصد به قیمت‌ها افزوده شود یا نرخ تورم ۱۴ درصد باشد. به‌عبارت دیگر، چون عرضه نقدینگی ۲۰ درصد افزوده شده و تقاضای نقدینگی ۶ درصد افزوده شده است، افزوده شدن به نقدینگی مازاد بر نیاز حقیقی ، سبب فشار بر قیمت ِ کالاها و دارایی‌ها می‌شود و به این ترتیب سبب افزایش قیمت‌ها می‌شود.

پرسش کننده :

با توجه به مثال فوق اطلاعات آماري ِ اقتصاد ايران چه مي گويد ؟

پاسخ دهنده : ( 2 )

داده‌های اقتصاد ایران در یک دوره حدودا ۵۸ ساله حکایت از آن دارد که متوسط رشد نقدینگی حدود ۶۲/ ۲۴ درصد و نرخ تورم حدود ۹۵/ ۱۴ درصد بوده است. این به آن معنی است که بین نرخ رشد نقدینگی و نرخ تورم به‌طور متوسط حدود ۶۷/ ۹ درصد شکاف وجود دارد. در واقع، این به آن معنی است که به‌دلیل رشد اقتصادی و افزایش تمایل به نگهداری نقدینگی و همچنین استفاده از ثروت نفت در کنترل آثار تورمی رشد نقدینگی، به‌طور متوسط تا حدود ۶۷/ ۹ درصد رشد نقدینگی سبب تورم نمی‌شود و فراتر از آن به‌طور کامل و در نهایت در افزایش قیمت‌ها تخلیه می‌شود.

بنابراین واقعیت اقتصاد ایران از رشد‌های بالای نقدینگی فراتر از نیاز اقتصاد حکایت دارد و به همین دلیل نیز ایران جزو معدود کشورهایی است که برای مدت طولانی تورم‌های بالا را تداوم بخشیده است.

پرسش کننده :

مسعود نیلی :

"رفع این تمرین اجتماعی غلط ۷۰ ساله را از ضروریات اقتصاد کشور می‌داند. "

تيمور رحماني از 58 سال نرخ تورم حدود ۹۵/ ۱۴ درصد پرده بر مي دارد و مي گويد :

"بنابراین واقعیت اقتصاد ایران از رشد‌های بالای نقدینگی فراتر از نیاز اقتصاد حکایت دارد و به همین دلیل نیز ایران جزو معدود کشورهایی است که برای مدت طولانی تورم‌های بالا را تداوم بخشیده است."

رابطه بين کسري بودجه و تورم کمر شکن چيست؟

گفت و گو ادامه دارد .

منابع :

( 1 ) روایت مسعود نیلی از چگونگی پیدایش و رشد ابر چالش‌های اقتصاد ایران روزنامه دنیای اقتصاد شماره ۴۱۳۴ مورخ ۲۲ شهریور ۱۳۹۶

( 2 ) دکتر تیمور رحمانی مقاله معمای رشد و کمبود نقدینگی: روزنامه دنياي اقتصاد شماره 4503 منتشره در روز يک شنبه 2 دِي 1397