" برچسب زنی " دردی بی درمان ؟!

مفهوم ضمنی و دلایل برچسب زدن به خود و دیگران

ضرورت تعامل اجتماعی؛ انسان ها را به برقراری ارتباط با یکدیگر وا می دارد. افراد با توجه به نوع و میزان مقوله هایی چون شخصیت، تربیت و آموزش، هنگام برخورد با دیگران اعم از آشنا و بیگانه، رفتاری متفاوت از خود نشان می دهند. از جمله عادات بشر که حد و مرز روابط اجتماعی را رقم می زند، می توان به قضاوت و ارزش گذاری اشاره کرد که بیشتر از توجه به ماهیت رفتار خود، مربوط به رفتار و عادات دیگران است که طی آن ناخواسته یا با بی اعتنایی تام و حتی گاه با بی رحمی وصف ناپذیر، رفتار دیگری را با برچسبی مقوله بندی شده، مشخص می سازیم.

در طول زندگی هر کسی می تواند در جایگاه برچسب زنی یا برچسب خوری از سوی خود یا دیگری، قرار بگیرد. چون گاه خود فرد به خود برچسب هایی می زند که دقیقا توانایی هایش را نشانه می رود که موجب تضعیف اعتماد به نفس می شود.

گاهی فکر می کنیم با برچسب زدن به شناخت بیشتری نسبت به خود یا دیگران می رسیم. در واقع آن را نوعی معرّفی ساده یا کامل از خود یا دیگران می دانیم. ظاهرا آرامش خیال یا دنیای ما با نام گذاری هر کس به جز نام و نام خانوادگی شناسنامه ای او تأمین می شود.

انگشت نما شدن و انگ زدن دیگر اسامی برچسب زنی است. در معنای ظاهری، یعنی کسی را با دست نشان دادن و به او اشاره کردن. اما در معنای کنایه ای، یعنی کسی که ویژگی بد یا خوب بارزی دارد که باعث می شود هر جا که می رود، دیگران درباره او صحبت کنند. غالبا این اصطلاح در معنای منفی به کار می رود یعنی رسوایی، کسی که با صفت بدی در بین مردم مشهور گشته است. یا کار بدی کرده که به موجب آن مردم از او نفرت دارند و در هر جا که او را ببینند به او چپ چپ نگاه می کنند و با انگشت به او اشاره می کنند. در اینجا می گویند فلانی بین مردم انگشت نما شده و آبرویش رفته است.

گاهی هم این اصطلاح را در معنای مثبت به کار می برند. کسی که ویژگی بسیار مثبتی دارد و به سبب آن بین مردم معروف شده و هر جا می رود، سخن از اوست. مثلا از لحاظ علمی، نخبه و بسیار کوشاست یا از خیّران به نام شهر است، یا قهرمان ورزشی است، کسی که مشهور و در بین دیگران شناخته شده است.

یک کارمند در بخش بایگانی اداره ای با برچسب زدن به پرونده ها و فایل های گوناگون، قصد دارد تا با طبقه بندی انجام یافته با مشخص کردن، سهولت دسترسی به هر یک را در دفعات بعد فراهم سازد. یا برچسب هایی که برای مصرف بسته های غذایی طبق زمان بندی و نام محتوای بسته توسط زنان در هنگام فریز کردن صورت می گیرد. اما افراد با برچسب زدن به دیگران در واقع قصد دارند تا آنها را از دیگران متمایز کنند و حتی حس طرد شدگی به آنان بدهند.

متأسفانه کودکان نیز از شرایط برچسب زنی در امان نیستند و در خانواده یا مدرسه انواع برچسب ها بر پیشانی آنان حک می شود. هر دو نوع برچسب مثبت یا منفی به کودکان نادرست و آسیب زاست. فرآیندی که بسیار مخرب است و حس ارزشمندی را از کودکان سلب می کند. ما با نسبت دادن هر نوع صفت مثبت یا خوب و منفی یا بد، قسمتی از تفکر کودک نسبت به خودش را رقم می زنیم. برچسب هایی که در ذهن کودک ثبت و کودک را نسبت به خودش بدبین یا خودشیفته می کند.

القای صفت مثبت یا خوب: بیان مکرّر شاگرد اول بودن فرزند به دیگران آن هم با حساسیت بسیار بالا نسبت به نمره 20 ، تصور گرفتن نمره کمتر از بیست را برای کودک به کابوس تبدیل می کند. انتظارات و توقعات والدین از یک سو و استرس و اضطراب کودک از دیگر سو، روز به روز بیشتر می شود. تا حدی که شرایط جدید نتایجی چون افت تحصیلی یا شب ادراری و ناخن جویدن را برای کودک به وجود می آورد. یا کودک خود را تافته جدا بافته می داند و حس برتری شدیدی نسبت به دیگران احساس می کند.

ادامه این رفتار شخصیت خودشیفتگی را به وجود می آورد که به معنای عشق افراطی به خود و تمرکز بیش از حد بر خود و باورهای درونی است. خود بزرگ‌ بینی، نیاز به تحسین، حسادت و عدم تحمل انتقاد از سوی دیگران، ویژگی هایی است که چنین افراد بدان مبتلایند. این خصلت با قضاوت های نادرست یا افراطی ما تا بزرگسالی با او همراه خواهند بود.

القای صفت منفی یا بد: به طور مثال کودکی که مدام به او گفته شود دست و پا چلفتی، موقع انجام دادن هر کاری از ناتوانی خود نگران خواهد بود. تماس با هر نوع وسیله شکننده، نگرانی افتادن و شکستن را در او تقویت می کند.

باوری که برچسب های دیگران در فرد به وجود می آورد دامنه برچسب های واقعی و غیرواقعی را در فرد بیشتر می کند. فرد برچسب خورده در تمامی سنین خصوصا در دوران نوجوانی و جوانی، دچار بحران هویتی می شود. چنین فردی در روابط اجتماعی، به تناقض و اضطراب مبتلا شده و رفتارهای هنجارشکنانه یا مجرمانه بیشتری انجام می دهد. برچسب زدن به افراد باعث می شود موضوع را نادرست نشان دهیم. به طور مثال نوجوانی که سیگار می کشد از سوی نزدیکان شماتت شده و با واژگان معتاد شدی بسه دیگه نکش، او را به سوی مصرف مواد مخدر، هدایت می کنند.

نظریه برچسب زنی Labeling Theory

برچسب زنی؛ یکی از نظریه‌های مطرح جامعه‌ شناسی و به طور خاص در حوزه جامعه ‌شناسی انحرافات می‌باشد. این نظریه از دهه 1950 به بعد در علوم جامعه‌شناسی و روان‌شناسی آمریکا مطرح گردید.

نظریه پردازان نظریه برچسب زنی معتقدند؛ انحراف یک پدیده اجتماعی است و بر این باورند که کجروی‌های اجتماعی ناشی از عوامل روان‌شناختی یا زیست‌شناختی نیست، بلکه این جامعه است که هویت انحرافی را در افراد پدید می‌آورد. بسیاری از جامعه‌ شناسان این نظریه معتقدند که گروه‌های اجتماعی قانون را به وجود می‌آورند و مشخص می‌کنند چه رفتاری و تحت چه شرایطی صورت پذیرد. وقتی قانون وضع گردید، فردی که آن را زیر پا گذارد و نتواند خود را با قوانین گروه ‌سازگار کند، بیگانه یا اجنبی خوانده می‌شود.

"هاوارد بکر Howard Saul Becker " جامعه شناس آمریکایی؛ معتقد است چون قوانین را اجتماع می‌سازد و نقش‌ها به طور یکسان توسط افراد رعایت نمی‌شود پس نظریه برچسب، به وجود می‌آید. ممکن است کجروی‌ها در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون به طور مختلفی تعریف شوند و حتی ممکن است دسته‌ای از مردم قوانین را زیر پا بگذارند، اما کجرو خوانده نشوند.

فرامرز رفیع پور در بخشی از کتاب « توسعه و تضاد » خود نوشته است: هنجارها در جوامع مختلف، معانی متفاوتی دارند. مثلا یک دانشجوی ایرانی در یکی از دانشگاه های آلمان به زبان آلمانی به یک دختر گفته بود: جگرت را بخورم. دختره سیلی محکمی در صورت او خوابانده بود. برای ما ایرانی ها واژه ای برای بیان دوست داشتن شدید است اما برای دختر آلمانی تلقی آدم خواری داشته است.

بر اساس دیدگاه هاوارد بکر؛ نظریه برچسب زنی می‌گوید: رفتار انحرافی به میزان احترام مردم به آن قانون بستگی دارد و این نظریه افراد را در برابر قانون به چهار گروه تقسیم می‌کند:

 1) همنوایان؛ مردمی هستند که از قوانین گروه سرپیچی نمی‌کنند و مطابق با نقش‌ها رفتار می‌کنند.

2 ) کجروان واقعی؛ مردمی هستند که قوانین را زیر پا می گذارند و به خاطر آن تنبیه و جریمه می‌شوند.

3 ) کجروان پنهانی؛ اشخاصی که در خفا قانون ‌شکنی می‌کنند و مجازات نمی‌گردند. مثل کسانی که پنهانی الکل یا مواد مخدر مصرف می ‌کنند.

4) متهمان بیگانه؛ کسانی که قانون شکنی نمی‌کنند، ولی طوری رفتار می‌کنند که انگار چنین کاری کرده‌اند.

جالب این که از بین این چهار گروه، دسته چهارم هستند که توسط دیگران برچسب می‌خورند. برای مثال می‌توان از سیاه‌پوستان جامعه آمریکا یاد کرد.

نظریه برچسب زنی با دو مسأله رو به رو است: به خاطر داشته باشیم قضاوت ها و ارزش گذاری های ما خمیرمایه فرهنگی دارند و اگر دقت نکنیم به تزلزل فرهنگی دامن خواهیم زد.

الف - چه کسانی برچسب انحراف را به چه کسانی می ‌زنند؟

ب - پیامدهای برچسب زدن چیست؟

پیامدهای برچسب زدن نیز به دو مرحله انحراف اولیه و انحراف ثانویه تقسیم می‌شود:

در مرحله انحراف اولیه، افراد از هنجارهای اجتماعی سر بر می‌تابند، ولی برچسب نمی‌خورند و خود را منحرف نمی‌دانند. و انحراف ثانوی وقتی رخ می‌دهد که رفتار انحرافی توسط افراد مهم دیگر مانند دوستان، والدین، کارفرمایان، مقامات، پلیس و... علنی و آشکار می‌گردد.

خطاکار در این مرحله با واقعه طوری رو به رو می‌شود که به اصطلاح " هارولد گارفینکل Harold Garfinkel " جامعه‌شناس آمریکایی و بنیان‌گذار نظریه روش‌شناسی مردمی؛ « مراسم بی‌آبرویی » نامیده می‌شود. در مراسم بی‌آبرویی، شخص محکوم به عمل انحرافی، سرزنش و مجازات می‌شود و برچسب‌هایی از قبیل کلاهبردار، دزد، ابله و... از دیگران دریافت می‌کند و بعد از دریافت این برچسب، شخص آگاهانه یا ناآگاهانه تصویر جدیدی از خود می‌سازد و رفتار مناسب با آن را شروع می‌کند.

بنابراین دومین کجروی، زمانی رخ می‌دهد که فرد برچسب خود را می‌پذیرد و خود را کجرو می‌پندارد.(1)

نظريه برچسب ‌زنی در سياست

گفته شد نظريه برچسب ‌زنی از نظريات مشهور در جامعه‌شناسی و در تحليل رفتار مجرمانه است. اين نظريه توضيح می‌دهد كه چگونه می توانيم با واژگان منفی و اطلاق آن به ديگران در هويت و رفتار آنان تأثير بگذاريم و آنان را ناخواسته به سوی رفتاری سوق دهيم كه ابتدا از آن بيزار هستند. نسبت دادن برخی صفات به افراد در حقیقت روشی برای کتمان کردن بخشی از حقیقت آن موضوع است. برای نمونه قانون مربوط به حجاب، انواعی از پوشش را جرم تلقی می‌كند كه در نهايت موجب برچسب مجرم بر بسياری از زنان می‌شود. هنگامی كه اين برچسب زده شد، آنان را به جرگه مجرمين و در تقابل با حكومت وارد می‌كنيم و اين آغاز راه است.

يا نمونه ديگر در ماجراهای اعتراضی آبان ماه 1398 و آبان ماه 1400، اطلاق عنوان اغتشاش‌گر يا وابسته به خارج به جوانان است كه اين نيز نوعی برچسب ‌زنی است كه اين عناوين را عادی ‌سازی می كند و با ريختن قبح و زشتی چنين صفاتی، افراد را در اين موقعيت رفتاری تثبيت می ‌كند. كسانی كه هزينه دريافت اين برچسب را تحمل كنند، ادامه آن راه را هم پذيرا خواهند شد. خيلی از بازداشت‌ها و تشكيل پرونده‌های كيفری موجب می ‌شود كه افراد عادی دارای سوءسابقه محسوب شوند و اين برچسبی است كه آنان را به تداوم اين مسير ترغيب می‌كند، زيرا دچار محدوديت‌ها و مشكلاتی می شوند كه ادامه راه برچسب‌زده ‌شده برای آنان گريزناپذير و مقرون به‌ صرفه ‌تر است. بدترين نوع برچسب‌زنی برای خارج كردن رقيب از ميدان است.(2)

مثال بارز برای بدترین نوع برچسب زنی یعنی خارج كردن رقيب از ميدان، توسط احزاب گوناگون انجام می شود که در مناظرات نامزدهای ریاست جمهوری شاهد آن بودیم.

برچسب هایی همچون بدحجاب یا بی حجاب و اغتشاش گر، عناد و لجبازی را در فرد تقویت می کند و او تبدیل به مخالفی علنی برای نظام سیاسی محسوب می شود. هر نوع فرصت تذکر یا احتمال تغییر رفتار نیز خود به خود از بین می رود. تضاد و تناقض بین زنان با حجاب و بدون حجاب، گاه با تنش و برخورد و اهانت آنها به یکدیگر توأم می شود. در واقع با برچسب زدن، خط و مرز مجرم بودن روشن می شود و روز به روز بر تعداد آنها افزوده می شود. چون آن را سپری برای مخالفت خود در می یابند. در حالی که هدف مجریان حجاب همسویی است نه تضاد.

تأثیرات منفی برچسب زدن

برچسب زدن، اعم از این که به خودمان یا دیگران نسبت داده شود، می‌تواند پیامدهای منفی زیادی بر سلامت روانی و اجتماعی افراد داشته باشد. از جمله: استرس مزمن، انزوای اجتماعی و طردشدگی، کاهش انگیزه و عملکرد، کاهش اعتماد به نفس به دلیل قضاوت نادرست، افزایش اضطراب ناشی از قضاوت‌های مداوم و ترویج تبعیض و قضاوت‌های ناعادلانه.

سخن آخر

درد بی درمانی که در فضای مجازی غوغا می کند و برخی از افراد در پشت نقاب « ناشناس » تمامی خشم، نفرت و انزجار خود را بر زیر اخبار، گزارشات، دل نوشته ها و موفقیت دیگران قی می کنند، برچسب زدن های بی محاباست. برچسب زدن در واقع برهم زننده روابط انسانی سالم برای داشتن آرامش و آسایش بیشتر است. افراد یا گروه هایی که به خود و یا دیگران برچسب می زنند هیچ کس را دوست ندارند و به افراد به عنوان انسان نمی نگرند. آنان با بلوای درون ذهن و وجود خود قصد دارند تا همه کس و همه جا را به آشوب و بی قاعدگی بکشانند. آنان مخالف نظم و نوع دوستی اند. ما با برچسب زدن ولو با عنوانی واقعی چون قاتل یا دزد، افراد را به انجام جرائم بیشتر محکوم می کنیم و با قرار گرفتن آنان در دانشگاهی به نام زندان، فرصت آموزش ضمن جرم او را خصوصا در سنین نوجوانی، بیشتر و بیشتر می کنیم.

با برچسب زدن، تلاش و احتمال موفقیت دیگران را محدود و مسدود می سازیم تا نتوانند بهتر و برتر از ما باشند. در واقع با کنترل از راه دور به انتقام خاموش دست می زنیم. فرد برچسب خورده انگشت نما می شود و از محافل رسمی و غیررسمی اجتماعی، دوری می جوید. او در دام ما بیشتر غوطه ور می شود و حقانیت صفت برچسب زده شده را با تمام توان به جا می آورد. ما چون او را در خطا و گناه خود پایدار می کنیم پس تا همان اندازه و شاید بیشتر، گناهکاریم. در برچسب های خوب یا مثبت نیز خصوصا در قبال کودکان و نوجوانان از هر نوع افراط بپرهیزیم تا با تصور نیکی، زندگی او را بر باد ندهیم. تعریف بیش از حد یا خارج از قاعده نیز فرد را به سوی انحرافات اخلاقی، روانی و رفتاری، هدایت می کند.

انسان ها اگر در پی شناخت و تقویت توانایی های ذاتی خود برآیند دیگر فرصتی برای انجام کارهای بیهوده و عبث را نخواهند داشت. اگر شما قصد دارید در این جرگه متزلزل قرار نگیرید، ضمن تلاش برای مفید و ارزنده بودن در تمامی عرصه های زندگی فردی و اجتماعی، بکوشید تا از هر نوع قضاوت و ارزش گذاری نسبت به دیگران، پرهیز کنید.

به خاطر داشته باشیم قضاوت ها و ارزش گذاری های ما خمیرمایه فرهنگی دارند و اگر دقت نکنیم به تزلزل فرهنگی دامن خواهیم زد. پس اجازه دهیم در یک وجب خاک خدا همه تلاش کنند و در افزایش خزاین انسانی و فرهنگی، همه در حد توان و شعور فردی و اجتماعی خود، سهیم باشند. این یعنی فرهنگ سازی و تقویت محتوای فرهنگی.

منابع :
1) بلاگفا؛ وبلاگ ابوصدرا، نظریه برچسب و نظریه وجه تمایز، 1390.
2) روزنامه اعتماد؛ نظریه برچسب زنی در سیاست، عباس عبدی، 11 خرداد 1404.

ارسال مطلب برای صدای معلم

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید