سابقه تاسیس کارخانجات صنعتی در ایران به دوره قاجار باز می‌گردد و نخستین تلاش‌ها از سوی عباس میرزا ( همچون کارگاه ماهوت بافی در خوی ) و امیرکبیر صورت گرفت و بعدها کارخانه برق تبریز و کبریت توکلی تاسیس شد و پس از آن شرکت تجاری اسلامیه اقدام به تاسیس کارخانه ریسمان ریسی در اصفهان کرد. یکی از نخستین کارخانه هایی که در دوره ناصری در تهران تاسیس شد « قورخانه » یا همان کارخانه اسلحه سازی است ولی صنعتی‌سازی ایران به عنوان یک برنامه نوسازی در دوره رضاشاه و با تاسیس کارخانه وطن شروع شد، به طوری که ۱۹ درصد از بودجه کل کشور به آن اختصاص یافت. از آن پس بود که کارخانه هایی چون نساجی شاهی، نساجی پارس، هارتونیان در مشهد، حریربافی چالوس، کبریت سازی سه ستاره زنجان، کبریت همدان، کبریت پرتوی، کبریت امید، کبریت ممتاز، شرکت دخانیات ایران، قند ورامین، قند مشهد، قند میاندوآب و مرودشت، کنسروسازی قائم شهر، سیمان ری، هواپیماسازی شهباز و ... از پی هم بنیاد گذاشته شدند. این روند در دوره پس از پایان جنگ جهانی دوم شتاب بیشتری گرفت و در دهه سی و به ویژه دهه چهل و پنجاه به اوج خود رسید.
تاسیس کارخانه ها و شرکت‌ها در تهران به عنوان پایتخت بیش از سایر شهرهای ایران شدت گرفت و همین عامل باعث سیل مهاجرت به تهران، افزایش تقاضا برای کار و مسکن و زیرساخت‌های آموزشی، درمانی، تفریحی و خدماتی به ساکنین کلان‌شهر تهران و همچنین بالا رفتن میزان ترافیک، آلودگی و ناهنجاری‌ها و آسیب‌ها شد.
مصوبه ای که منجر به تاسیس نخستین شهر صنعتی در ایران شد
در سال ۱۳۴۶ و در دوره نخست وزیری امیرعباس هویدا، هیئت دولت ذیل برنامه عمرانی سوم ( ۱۳۴۶ - ۱۳۴۱ ) با تصویب قانون « منع استقرار صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران » با رویکرد آمایش سرزمین جهت تمرکز زدایی از تهران، ایجاد قطب صنعتی جدید در خارج از محدوده تهران، اشتغال‌زایی در شهرستان‌ها، کاهش مهاجرت و آلودگی و ترافیک پایتخت، حفظ محیط زیست، پرورش و استعداد‌یابی کارشناسان کارآزموده و عدالت اجتماعی و با معافیت مالیاتی پنج ساله اقدام به مکان‌یابی در فاصله ۱۴۰ کیلومتری غرب تهران کرده و اراضی مزرعه اریک در ۱۵ کیلومتری شهر قزوین را برای تاسیس نخستین شهر صنعتی در ایران بر می‌گزیند.
آغاز ساخت شهر صنعتی البرز قزوین
شهر صنعتی البرز با طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۳ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۱۱ دقیقه شمالی با ارتفاع ۱۲۴۰ متر از سطح دریا و با دمای متوسط ۱۲ درجه سانتیگراد و با میانگین بارش ۳۱۲ میلی‌متر در ۱۵ کیلومتری جنوب‌شرقی قزوین واقع است.
اولین اقدام برای بنای این شهر تاسیس « شرکت شهر صنعتی البرز » به تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۴۶ است که در وهله‌ی نخست با نام شرکت سهامی صنعتی شهر قزوین ثبت و سپس به نام شرکت شهر صنعتی البرز قزوین تغییر می‌یابد.
شرکت شهرصنعتی البرز در ۲۷ تیرماه ۱۳۴۶ در اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت‌های صنعتی تهران به ثبت می‌رسد. شرکت در تهیه زمین برای ساخت واحدهای تولیدی، مشارکت در سهام کارخانجات، ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت استقرار صنایع و خدمات عمومی و نظارت بر ساخت و ساز هر گونه سازه‌ی ساختمانی و شهری در شهر صنعتی البرز و ایجاد کلیه‌ی مراکز نظارتی و نگهبانی و خدمات و امداد شهری مسئولیت دارد و از آن تاریخ فعالیت خود را آغاز می‌کند.
در مراجعه‌ای که نگارنده به دفتر شرکت شهر صنعتی البرز قزوین جهت مطالعه و تهیه عکس یا کپی از مدارک و آرشیو تایخچه مکاتبات اداری تاسیس شرکت شهر صنعتی البرز داشتم صرفا موفق به تورق مکاتبات آرشیوی شدم. از این رو برای ارائه‌ی نمونه‌ای از این مکاتبات از چگونگی انتصاب مدیرعامل شرکت شهرصنعتی البرز یادداشت‌برداری کردم که عینا در این نوشتار تقدیم خوانندگان میشود.
شیر و خورشید
وزارت دادگستری
ثبت کل اسناد و املاک
تاریخ: ۱۳۵۱/۵/۱۸
شماره ۶/۶۸۹۲
۱۰۰۰۰ب س۵۱/۱۰۲۱۸۰
گواهی:
بر حسب تقاضای شماره ۵۱/۵/۱۸ - ۱۲۰۸۸ شرکت سهامی شهرصنعتی البرز گواهی می‌نماید که شرکت مذکور بدوا به نام شرکت سهامی صنعتی شهر قزوین تحت شماره ۱۱۶۰۹ از تاریخ ۱۳۴۶/۳/۳۰ با سرمایه چهل میلیون ریال ثبت گردیده است در تاریخ ۴۷/۱/۲۶ با استناد صورتجلسه ۴۶/۸/۲۹ مجمع عمومی عادی به طور فوق العاده ضمن اصلاح موادی از اساسنامه محل شرکت به نشانی کریم‌خان زند شماره ۶ انتقال یافته است با استناد صورت جلسه مورخ ۴۷/۲/۱ آقای مهندس علی نوربخش به سمت مدیرعامل شرکت انتخاب و کلیه اختیارات طبق مواد ۲۷ و ۳۱ اساسنامه به ایشان تفویض گردیده است به استناد صورت جلسه مورخ ۴۸/۳/۳۰ نام شرکت به شرکت سهامی شهرصنعتی البرز اصلاح گردید و آقایان بهرام داوید‌خانیان و حمید صالحی مدیرعامل شرکت برق منطقه‌ای تهران به عضویت هیئت مدیره انتخاب گردیده اند.
برابر تصمیم مجمع عمومی مورخ ۴۹/۳/۳۱ و مجمع فوق‌العاده مورخ ۴۹/۵/۱۵ تغییرات زیر در شرکت مذکور به عمل آمده است.:
آقای کهکشان و آقای عبدالمجید قدیمی نوایی به عضویت هیئت مدیره انتخاب شدند و نام شرکت به شرکت سهامی شهرصنعتی البرز تغییر یافت و آقای مهندس علی نوربخش از تاریخ ۴۹/۴/۲۷ با تمام اختیارات تفویض شده قبلی در سمت مدیرعامل ابقا گردید و کلیه چک‌ها و اوراق و اسناد و قراردادهای شرکت که از تاریخ ۴۹/۴/۲۷ به بعد به امضاء ایشان رسیده مورد تایید قرار دادند.
به استناد آخرین صورت جلسه ثبت شده مورخ ۴۹/۵/۲۰ تبصره ۲۳ به شرح زیر به ماده ۲۷ اساسنامه اضافه گردید. تشکیل شرکت با سرمایه گذاری در شرکت‌های دیگر با مشارکت با اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگر به هر عنوان و با هر شرایطی که مصلحت بدانند ماده ۲ اساسنامه به شرح زیر اصلاح گردید.
هیئت مدیره می‌توانند کمیسیون یا کمیسیون‌هایی را که حداقل امضای آن سه نفر باشد انتخاب کرده و یک یا چند قسمت از اختیارات را به آن تفویض نماید. تصمیمات کمیسیون‌های مذکور با اکثریت سه چهارم حاضران کمیسیون‌ها قابل اجرا می‌باشد و هیئت مدیره می‌تواند یک یا کلیه تصمیمات کمیسیون‌های مزبور را جرح و تعدیل و اصلاح و یا لغو نماید. این گواهی جهت ارائه به بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران پس از الصاق تمبر اعتبار قانونی دارد.
رئیس اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی - مهدی نراقی
چگونه شهرصنعتی البرز قزوین پیشگام شهر زیست محیطی در ایران میشود؟
پیش از آن که به این پرسش پاسخ دهیم جا دارد به نکته‌ای مهم اشاره کنم و آن اینکه وقتی در این نوشتار از شهر زیست‌محیطی البرز قزوین سخن به میان می‌‌آوریم از نخستین گام‌ها در اواخر دهه چهل خورشیدی (شصت میلادی) سخن می‌گوییم و نه از دهه‌ی هشتاد میلادی که نخستین بار با گزارش کمیسیون برونتلند با عنوان « آینده مشترک ما » مفهوم توسعه پایدار وارد ادبیات رسمی شد و نه از دهه نود میلادی که کنفرانس ریودوژانیرو سازمان ملل متحد با عنوان « اجلاس جهانی زمین » و با تمرکز بر توسعه پایدار و مفهوم محیط زیست و توسعه برگزار شد.
مهندس علی نوربخش که درست یک سال پس از تاسیس شرکت شهرصنعتی البرز قزوین به سمت مدیرعامل شرکت شهرصنعتی البرز برگزیده میشود در خاطرات که به مناسبت بزرگداشت او و دیگر مدیران عامل شرکت در شهرصنعتی البرز برگزار شد می‌گوید که نام شهرصنعتی البرز در سفری که به خارج از کشور داشت به ذهن او خطور می‌کند و آن اینکه در هتلی اقامت داشته اند که نام خیابانش « مون بلان » بوده است.
وقتی علت این نام‌گذاری را می‌پرسد پاسخ می‌شنود که نام خیابان از قله و کوهستان مون بلان گرفته شده است که از این مکان قابل روئیت و تماشا است. از این رو مهندس نوربخش تصمیم می‌گیرد با توجه به مشرف بودن رشته کوه البرز بر منطقه قزوین و دشت قزوین پیشنهاد تغییر شرکت سهامی شهر صنعتی قزوین به شرکت سهامی شهر صنعتی البرز قزوین را بدهد که مورد تصویب قرار می‌گیرد.
مهندس نوربخش می‌افزاید که برای ما ساخت شهری صنعتی با معیارهایی که دارای هوای پاک، محیط سرسبز و شاداب، چشم انداز زیبا و پرطراوت برای کارگران و ساکنین شهر باشد واجد اهمیت بالایی بود از همین رو مصوب شد که شرکت صنعتی البرز و شرکت‌هایی که مجوز تاسیس در شهرصنعتی البرز را می‌گیرند، ملزم به کاشت درختان پهن برگ چنار در دو سوی پیاده روهای شرکت و خیابان‌ها هستند و بدین صورت از نقطه‌ی ورودی شهر تا تمامی خیابان‌های اصلی و فرعی شهرصنعتی البرز قزوین درخت کاری شد و حتی به دلیل کمبود درخت مجبور به قلمه‌زدن درختان چنار شدند.
این روایت از مهندس نوربخش نخستین اقدام عملی و موثر جهت ساخت شهری است که بعدها به عنوان سرسبزترین شهر صنعتی ایران لقب گرفت.
مجموع اقدامات و عملیات خدماتی و زیرساختی و عمرانی که منجر به شکل‌گیری شهرصنعتی البرز قزوین گردید بدین شرح است:
شهرصنعتی البرز قزوین با مساحت ۹۰۰ هکتار در جوار شهر امروزی الوند و ۱۵ کیلومتری شهر قزوین واقع است. این مقدار مساحت در سه بخش صنعتی، تجاری و معابر و زیرساخت‌های عمومی تعریف شده است. ۵۵۰ هکتار از این مساحت به تاسیسات صنعتی و شرکت‌ها ( مشتمل بر حدود ۵۰۰ واحد و شرکت تولیدی و بیش از ۱۰۰۰ واحد کارگاهی و خدماتی ) اختصاص یافته است و ۱۱۲ هکتار از آن تجاری و مابقی به تاسیسات عمومی و خدماتی شهری تعلق گرفته است.
همان طور که اشاره شد فضای سبز و محیط قابل زیست برای کارگران از اولویت‌های مدیران شرکت شهرصنعتی البرز بوده است و از این رو ۲۳۸ هکتار یعنی ۲۷٪ از معابر عمومی شهر به فضای سبز اختصاص یافته است که شامل درخت کاری دو طرف پیاده‌روهای خیابان‌ها و معابر سراسر شهرصنعتی البرز و جاده‌های کمربندی منتهی به آن، پارک جنگلی شهرصنعتی البرز، باغ پرندگان، جاده سلامت و ... می‌باشد.
این حجم از اهتمام به فضای سبز یک شهر صنعتی در دهه چهل خورشیدی بسیار قابل توجه و تامل است که نه تنها در زیست سالم و توجه به استاندارد هوای پاک و به دور از آلودگی برای کارگران و شهروندان نقش به سزایی داشته بلکه در اکوسیستم شهری همچون زیست گیاهان و جانوران، حفظ خاک و رطوبت زمین و هوای شهر، جلوگیری از بیابان‌زایی یا سیل احتمالی و حتی تبدیل یک شهرصنعتی به گردشگاه عمومی توام با چشم‌انداز سبز و آرامش‌بخش آن ( برخلاف محیط‌های معمول صنعتی و کارگری ) واجد اهمیت ویژه ای می‌باشد.
از دیگر اقدامات زیست محیطی مهم مدیران و پایه‌گذاران شهرصنعتی البرز ؛ « تصفیه‌خانه فاصلاب » شهرصنعتی البرز است که به سال ۱۳۴۹ احداث شد. این تصفیه خانه به وسعت زمینی به مساحت ۳۰ هکتار با ظرفیت فعلی ۷۰ هزار متر مکعب احداث شد که تا ۹۰ هزار مترمکعب در روز قابل افزایش است و قادر است مجموعه فاضلاب‌های صنعتی و شهری ۴۵۰ واحد تولیدی و تجاری شهر و مناطق مسکونی را جمع آوری و به محل تصفیه خانه منتقل و بر اساس استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست ایران، تصفیه و پساب حاصل از تصفیه خانه فاضلاب جهت آبیاری مزارع کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد. این تصفیه‌خانه که در نوع خود در هنگام تاسیس از بزرگترین تصفیه‌خانه‌ها در خاورمیانه محسوب می‌شده علاوه بر جمع آوری فاضلاب صنعتی و شهری که مانع از آلودگی آب و خاک و سفره‌های آب زیرزمینی و محیط زیست شهروندان به انواع مواد شیمیایی و سموم و انتشار بیماری‌ها شده است بلکه در صرفه‌جویی و ذخیره آب و بازچرخانی آب نقش موثری داشته و دارد و حتی تصفیه فاضلاب شهری بیدستان و الوند نیز بدان افزوده شده که البته به سبب افزایش بیش از اندازه و ظرفیت حجم تصفیه فاضلاب باید سیستم‌های جدید دیگری تعبیه شود.
علاوه بر اینها برای چیدمان مجموعه نیازها و زیرساخت‌های شهری برای شهرصنعتی البرز قزوین علاوه بر محور قدیمی قزوین به تهران، آزادراه تهران به قزوین در دهه پنجاه به اجرا در می‌آید و همچنین به سبب تولید و صدور کالا از شهرصنعتی البرز به تمام نقاط کشور و خارج از کشور، گمرک شهرصنعتی البرز راه اندازی میشود که متصل به راه آهن سراسری می‌باشد.
از جمله دیگر زیرساخت‌های شهری احداث پست برق، گازکشی شهری در زمان تاسیس، پست، مخابرات، آتش نشانی، درمانگاه تامین اجتماعی، ادارات بیمه، کودکستان، بازیگاه کودک، دبستان، مدرسه، هنرستان، سیستم راهنمای شهری، سیستم آبرسانی، کنترل ترافیک، نگهبانی و پلیس ساختمان، جایگاه عرضه فرآورده های نفتی، بانک صنعت و معدن، بانک رفاه کارگران و مجموعه ورزشی کارگران و... می‌باشد.
شهرصنعتی البرز قزوین صرفا یک شهر کارگاهی - صنعتی - کارگری نیست بلکه با مجموعه طرح‌های و زیرساخت‌های اجرا شده در این شهر می‌توان از آن به یک شهر تفرجگاهی هم نام برد که البته به طور قطع با یک اکوسیتی یا شهر پایدار و منطبق بر الگوهای توسعه ( سیستم حمل و نقل به دور از آلودگی، استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر و معماری سبز ) که از اواخر دهه هشتاد و نود میلادی در جهان تعریف و ترویج میشود فاصله زیادی دارد.
شهرصنعتی البرز قزوین با توجه به شرایط و گفتمان‌های زیست‌محیطی دهه شصت و هفتاد میلادی یک شروع و گام نخست ولی مهم در راستای یک شهر زیست‌محیطی بوده است و نه کامل و پایان آن. از این رو با گذشت نزدیک به ۶۰ سال از ساخت این شهر باید که در ساخت و بنا و تجهیز یا بازسازی و بازآفرینی شهرهای صنعتی و شهرسازی در ایران معیارهای امروزین توسعه پایدار شهری مدنظر قرار گیرد و از الگوهای توسعه پایدار در شهرسازی یا شهرهای صنعتی تبعیت شود.
در این نوشتار لازم می‌دانم به تعدادی از شرکت‌ها و کارخانجاتی که سهمی بزرگ در تولید، ایجاد اشتغال، تربیت متخصص، حفظ و جذب محصلین و دانش‌آموختگان ایرانی داخل و خارج کشور، ایجاد درآمد و رفاه برای کارگران و کارمندان و خانوارهای ایرانی و توسعه ایران نقشی بزرگ ایفا کردند و برخی از آنها سوگمندانه به سبب مصادره شدن با مصوبه تراژیک و طنزگونه تحت عنوان (حفاظت و توسعه صنایع ایران) به تاریخ دهم تیرماه سال ۱۳۵۸ و ورشکستگی توسط افراد و نهادهای فاقد صلاحیت که کارخانجات معتبر و دارای برند بین المللی را به تعطیلی کشانده و تبدیل به انباری کرده و حتی سازه کارخانه هم با خاک یکسان شده و اینک نامی از آنها هم باقی نمانده اشاره کنم.
شرکت‌ها و کارخانه‌هایی چون کارخانه رنگ پامچال، فرش پارس، تبد، قوه پارس، روکش چوبی ایران، مولن روژ، آلوپن، لامپ ایران، آسانسورسازی ایران شیندلر، تیزرو، اینترکاس، ایران‌کیتو، کیسه ایران، گوجه حوا، پراتک، شارل ژوردن، ایران بودلر، کنتورسازی ایران، شکلات سازی امید، ایران دوچرخ، تاوا، دودمان، چیلان، رامود، فیروز، تولی‌پرس، مهرام، هایتکس، کاربراتور ایران، لوازم خانگی پارس، آبگینه، تولید دارو، فرنخ، مه نخ، نازنخ، کاشی سازی پارس، کاشی الوند، بافت ماشین، گلوکوزان، نیتینگ و صدها شرکت و کارگاه که ایران بزرگ مدیون تلاش و فداکاری کارگران و تکنسین‌ها و مدیران کارآفرین بنیانگذار آنان همچون خسروشاهی‌ها، برخوردارها، فاتح‌یزدی‌ها و... می‌باشد.
شهرصنعتی البرز به مثابه میراث ملی و صنعتی:
در جست و جو و مطالعه ی چند ساله اخیرم درباره شهرصنعتی البرز به عنوان نخستین شهرصنعتی ایران و همچنین سرسبزترین شهرصنعتی ایران که دلبستگی عاطفی هم به سبب اشتغال سی ساله مرحوم پدر در شرکت تولی‌پرس و بسیاری از اقوام و نزدیکانمان بدان دارم، باعث شد تا لزوم ثبت شهرصنعتی البرز قزوین به عنوان میراث ملی در مجموعه میراث صنعتی ایران را با برخی از دوستان و آگاهان به میراث تاریخی مطرح کنم و امیدوارم به جز رونق یافتن کارخانه ها و کارگاه های « زندگی ساز » و پر افتخار این شهر پیشگام توسعه در ایران، نام آن نیز در فهرست میراث صنعتی ایران ثبت و ضبط شود تا هم مجموعه ای از تکاپو و تجربیات و تلاش‌های نسل‌های پیشین این دیار دچار زوال و فراموشی نگردد و هم از تغییر کاربری یا حذف کارخانه هایی که می‌توانند با به‌روز رسانی دستگاه های آن استمرار یابند جلوگیری شود و همچنین آرشیوی قابل دسترس برای ثبت یک دوره از تاریخ صنعتی‌سازی ایران شکل گیرد.
« تاریخ » تکاپوی نسلی از ایرانیان ایرانخواه برای تولید، کارآفرینی، توسعه، بودن، ماندن و زیستن در سیر تحول و تکامل چونان جوامع توسعه‌یافته یا رو به توسعه.
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
صدای معلم، صدای شما
با ارائه نظرات، فرهنگ گفت‌وگو و تفکر نقادی را نهادینه کنیم.