شخصیت اسکندر فیروز که در سن ۹۳ سالگی درگذشت به اندازه حوزه فعالیتش بحث‌برانگیز بود. مردی با نسبت‌های عمیق خانوادگی با خانواده‌های قدرتمند حکومت قاجار و پهلوی که بعد از انقلاب تا پای اعدام هم رفت و حالا از او با عنوان‌هایی مانند "پدر سازمان حفاظت محیط زیست" یاد می‌شود.
اسکندر فیروز در سال ۱۳۰۵ متولد شد. او فرزند محمدحسین فیروز و نوه عبدالحسین میرزا فرمانفرما (نوه عباس‌میرزا و پسر عموی ناصرالدین شاه قاجار) بود. او همچنین داماد حسین علاء نخست‌وزیر و وزیر دربار سابق ایران بود.
فیروز پیش از اینکه به عنوان یک چهره زیست‌محیطی شناخته شود وارد صحنه سیاست شد. او که در رشته راه و ساختمان درس خوانده بود و در جوانی در شرکت‌های سدسازی کار می‌کرد در دوره نوزدهم مجلس شورای ملی نماینده مردم همدان و در دوره بیستم نماینده مردم میانه بود.
انزجار از شکار و تاسیس سازمان محیط زیست
اسکندر فیروز که روزگاری به عنوان یکی از معروف‌ترین شکارچیان ایران شناخته می‌شد در سال ۱۳۴۶ و زمانی که برای شکار شیر و فیل به آفریقا رفته بود آن چنان که خودش گفته از شکارکردن احساس "وازدگی و انزجار" می‌کند و پس از آن دوربین عکاسی را جانشین تفنگش می‌کند.
در همین سال فیروز به ریاست سازمان تازه تاسیس شکاربانی و نظارت بر صید گماشته می‌شود. سازمانی که بعدها با تلاش‌های او در سال ۱۳۵۰ به سازمان حفاظت محیط زیست ایران تغییر نام می‌دهد و تا سال ۱۳۵۶ هم به وسیله بنیانگذارش رهبری می‌شود.
با تلاش او همکارانش، قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در سال ۱۳۵۳ تصویب شد. در زمان ریاست او بر سازمان حفاظت محیط زیست، مناطق چهارگانه حفاظت‌شده ایران با نام‌های پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات‌وحش و منطقه حفاظت‌شده تقسیم‌بندی شدند.
او نقش مهمی در به ثمررسیدن کنوانسیون حفاظت از تالاب‌های مهم بین‌المللی و زیستگاه پرندگان آبزی داشت چنانچه دبیرخانه این کنوانسیون از اسکندر فیروز به عنوان پدر تالاب‌ها یاد کرده است. این کنوانسیون در سال ۱۳۴۹ در رامسر تصویب شد و پس از آن به نام کنوانسیون رامسر شناخته می‌شود.
فیروز با تاسیس موسسه گیاه‌شناسی از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ دبیرکل این موسسه بود و اولین باغ گیاه‌شناسی ایران را ایجاد کرد. او طرح زیست‌محیطی پردیسان را هم در کارنامه خود دارد که هدف از آن همزیستی مردم با طبیعت در شهر تهران بود. تلاش‌های او برای تاسیس آموزشگاه‌هایی در ارتباط با حیات وحش و اکولوژی در نهایت به تاسیس اولین آموزشگاه محیط زیست در ایران منجر شد.
او مسئولیت‌های مهمی هم در اجلاس‌های سازمان ملل برای محیط زیست برعهده داشته است. ریاست اجلاس سازمان ملل برای آماده‌سازی کنوانسیون‌های مربوط به کنفرانس جهانی استکهلم و همچنین نشستن بر صندلی نایب‌رئیسی این کنفرانس از جمله این مسئولیت‌هاست.
فیروز از ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ عضو هیات‌مدیره اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست (IUCN) و از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ نایب‌رئیس این اتحادیه و عضو هیئت امنای صندوق جهانی حیات وحش و طبیعت بود.
گریز از اعدام و محبوبیت
او در سال ۱۳۵۶ از ریاست سازمان حفاظت محیط زیست استعفا کرد. او در همان زمان برای کرسی ریاست بر اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست انتخاب شد اما این سمت را نپذیرفت تا اینکه یک سال بعد با وقوع انقلاب دستگیر شد.
او پس از دو سال بازداشت و بازجویی در دادگاه به اعدام محکوم شد اما گویا با وساطت فردی از شهر قم (که هرگز نام او را فاش نکرد) این حکم به حبس ابد کاهش پیدا کرد. اما این حکم هم به صورت کامل اجرا نشد و او بالاخره در سال ۱۳۶۴ بعد از ۶ سال و هفت ماه از زندان آزاد می‌شود.
فیروز علاقه‌ای به صحبت‌کردن درباره ماجرای دستگیرشدنش نداشت و نه در کتاب خاطراتش و نه در فیلم "یک از ساعت از یک عمر"رخشان بنی‌اعتماد که مصاحبه‌ای طولانی درباره زندگی و فعالیت‌های اوست چیز زیادی درباره آن دوران بازگو نمی‌کند.
او بعد از آزادشدن از زندان به یکی از چهره‌های محبوب در بین فعالان محیط زیستی ایران تبدیل می‌شود. هرچند عده دیگری هم با استناد به سابقه شکارچی بودنش و ارتباط نزدیکش با خاندان پهلوی و دیگر دولتمردان آن زمان با چشم تردید به فعالیت‌های او نگاه می‌کردند.
به اعتقاد منتقدانش فعالیت او در سازمان شکاربانی بیشتر با هدف ایجاد شکارگاه‌های اختصاصی برای خاندان پهلوی بوده و حتی بعدتر در سازمان حفاظت محیط زیست هم او در حال خدمت به دربار بوده است.
او خود در کتاب خاطراتش در پاسخ به منتقدانش که او را شکارچی می‌دانستند نوشته پرداخت او به شکار در دوران جوانی که لازمه آن پرسه‌زنی در دشت‌ها و صعود به ارتفاعات و گشت‌زدن در بیابان‌ها و خزیدن میان بوته‌ها بوده باعث شد به مطالعه جدی در باب رشته‌های مرتبط با علوم طبیعی و اکولوژیک روی آورد و با کنارگذاشتن شکار موضوع حفاظت از محیط زیست در ذهنش غلیان پیدا کرده است.
با این همه تعداد کسانی که او را ستایش کرده‌اند بسیار بیشتر از منتقدانش است. دوستداران و فعالان محیط زیستی از عشق او به محیط زیست ایران و فعالیت‌های پرثمر او بسیار نوشته‌اند. القاب ستایشگرانه‌ای که برای او برگزیده‌اند گاه حتی اغراق‌آمیز به نظر می‌رسند.
فیروز از معدود کارگزاران دولتی پیش از انقلاب ایران بود که همچنان نامش به نیکی در رسانه‌های رسمی ایران برده می‌شد. مجله بخارا بزرگداشتی برای او برگزار کرد که بسیاری از فعالان به نام حوزه محیط زیست در آن سخنرانی کردند. در همین حال رسانه‌های محافظه‌کار همچنان تلاش داشتند از او چهره‌ای وابسته به خاندان پهلوی و حتی طراح "پروژه‌های مشکوک محیط زیستی"نشان دهند.
فیروز یکی از شناخته‌شده‌ترین کارشناسان ایرانی در جهان بود و با زیست‌شناسان برجسته‌ای در جهان همکاری کرد. از او کتاب‌های متعددی در حوزه محیط زیست برجا مانده که مهم‌ترین آنها "حیات وحش ایران، مهره‌داران" است که در سال ۱۳۷۸ منتشر شده است. کتاب‌های پرندگان ایران و پستانداران ایران هم زیرنظر او تدوین شده‌اند.
تعدادی از مدخل‌های دانشنامه ایرانیکا درباره محیط زیست ایران هم به قلم او نوشته شده‌اند و حتی فعالیت‌های او در زمینه محیط زیست ایران باعث شد تا نام یک جانور به نام موش دوپای ایرانی به نام دوپای فیروز (Allactaga firouzi) نامگذاری شود.
کارنامه او به عنوان یک کارگزار دولتی و بنیانگذار سازمان حفاظت محیط زیست مخالفان معدود و موافقان زیادی دارد اما اسکندر فیروز به عنوان فعال محیط زیست و دوستدار طبیعت ایران نزد بسیاری از فعالان این حوزه نامی است که به احترام از او یاد می‌شود. ( بی بی سی )
اسکندر فیروز در ۹۳ سالگی در پایتخت ایالات متحده آمریکا درگذشت.
صدای معلم، صدای شما
با ارائه نظرات، فرهنگ گفت‌وگو و تفکر نقادی را نهادینه کنیم.