همه ی ما آدمهای از خودراضی و متکبر را دیده ایم و به ایرادهای این اختلال در کنش متقابل انسانی آگاهی داریم. این را هم دیده ایم که اغلب افراد متفرعن و خودبین تصوری اغراق آمیز از خویشتن در ذهن دارند و به دلایلی موهوم خود را می ستایند. یعنی صفت هایی را به خود منسوب می کنند که فاقد آن هستند و همین خطای شناختی و توهم درباره ی خویشتن است که باعث می شود بخش عمده ی خودبینی ها و خودستایی ها گذشته از ناخوشایند بودن، ابلهانه نیز جلوه کنند. با این همه ساز و کارهای روانشناسانه ی زیادی را می شناسیم که این خطای شناختی را توجیه می کند.
این را می دانیم که در کل دستگاه شناختیِ یک انسان عادی و به هنجار به سوی خوش بینی و تاکید بر جنبه های مثبت و نیکِ خودش گرایش دارد و به همین ترتیب ترفندهایی شناسایی شده که افرادِ عادی از آن برای سانسور کردن جنبه های ناخوشایند خود و پنهان کاری نقاط ضعف شان استفاده می کنند. از این رو مرض خودستایی و خودبینی هرچند ناخوشایند و زننده است، اما قابل درک است و می شود دریافت که زیاده روی در همین مدارهای تشکیل خودانگاره است که به چنین اختلالی می انجامد. اما در کنار این اختلال، مرض عجیب و غریب دیگری داریم که از خودستایی و خودبینی زشت تر و زننده تر است، و آن هم وضعیتی است که انگار افتخار کشف اش نصیب من شده و بر همین اساس آن را « خود- خوار-انگاری » نامیده ام.
خودخوارانگاری نقطه ی مقابل خودستایی بیمارگونه و خودبینی متکبرانه ی توهم آلود است. در اینجا فرد به خطا خیال می کند موجودی پست و پلید و خوار است، و عیبها و ایرادهایی را به خود منسوب می کند که در واقع وجود ندارد. برای تعریف بالینی خود-خوار-انگاری باید قدری درباره ی این مفهوم دقیق تر سخن بگوییم و آن را از حالت های طبیعی یا مرضیِ مشابهش تفکیک کنیم.
این اختلال را می توان چنین تعریف کرد: خودخوارانگاری عبارت است از داشتن خودانگاره ی جمعیِ زشت و پلید و خوار و فرومایه، و اعلام کردن و تبلیغ کردن اش، و در ضمن به طور تلویحی ادعای این که خودِ فرد از این خودانگاره ی جمعی برکنار است. یعنی بر خلاف تکبر و خودستایی، خودخوارانگاری به هویت جمعی مربوط می شود و انگاره ی جمعی گروه و خانواده و ملت را شامل می شود. همچنین بر خالف حالت هایی مثل شرم و گناه یا اختلال هایی مثل کم بودن اعتماد به نفس و ترسو بودن، خودخوارانگاری اغلب با خودانگارهای ضعیف و نگون بخت روبه رو نیست. بلکه رگه ای از همان تکبر و خودستایی را می توان در تبلیغ خواری و پستی خودِ جمعی اش تشخیص داد. یعنی فرد خودخوارانگار می کوشد با محکوم کردن « ما » ی بزرگی که به آن تعلق دارد و خوار شمردن اش، و در ضمن مستقل شمردن «من »اش از این « ما »، نوعی برتری برای خود قایل شود. خودخوارانگاری آشکارا یک اختلال جامعه شناختی، یک اغتشاش فرهنگی، یک بیماری روانشناختی و یک نقص کالبدی است.
او در واقع با خوار انگاشتن کسانی که هویتی مشترک با او دارند، و ادعای این که خودش از این خواری پیراسته است، می کوشد تا زیوری برای انگاره ی خویش دست و پا کند. یعنی خودخوارانگاری وضعیتی پیچیده و اختلالی ترکیبی است که از درهم تنیده شدنِ توهمی خودستایانه درباره ی خودانگاره ی فردی با توهمی خوارشمارانه درباره ی خودانگاره ی جمعی حاصل می آید.
اگر خودستایی و تکبر را اختلالی ناخوشایند و زننده در بازنمایی خویشتن بدانیم، باید خودخوارانگاری را شکلی پیچیده تر و زشت تر از همان در نظر بگیریم. در اینجا با شکلی از تحقیرِ افراطی دیگری سر و کار داریم که قرار است زمینه سازِ خودستایی من شود، اما این دیگری همان کسی است که بیشترین شباهت را با من دارد. یعنی خودخوارانگاران با سرزنش و خوار شمردن دیگرانی که هویتی مشترک با خودشان دارند، و با متهم کردنشان به ایرادهایی موهوم می کوشند خویشتن را به صفتهای مطلوب موهوم دیگری بیارایند.
خودخوارانگاری از این رو مرضی لایه لایه و اختلالی پیچیده است که به خاطر دست اندازی به حریم دیگری ماهیتی اخلاقی نیز به خود می گیرد و می توان آن را شرّی نمایان دانست. کسی که متکبر و خودستاست یا آن دیگری که اعتماد به نفس ندارد و خود را فروپایه و ناتوان می بیند، در نهایت به دستکاری خودانگاره ی خودشان مشغول اند و ایرادی شناختی را در فهم خویشتن نمایان می سازند.
خودخوارانگاران اما با اشکالی عمیق تر سر و کار دارند. یعنی تظاهر به خوار شمردن خویش را همچون حقه ای برای پیراستن خویش از همان خواری ها به کار می گیرند و این کار را به قیمت تهمت و سرزنش و حمله به انگارهای جمعی انجام می دهند. خودخوارانگاری در این معنا شکلی افراطی از قربانی کردن دیگران به خاطر خویش است، که در ضمن با دروغ و فریب و تزویر هم در آمیخته باشد. یعنی این عارضه نمونه ای عیان از بازی های برنده- بازنده ایست که مبنای شر اخلاقی به شمار می آیند. احتمالا این اختلال از دیرباز به اشکال گوناگون در حاشیه ی زندگی روزمره ی مردم وجود داشته است. کارکردش هم از ابتدای کار گویا سیاسی بوده باشد. یعنی فرد با تاکید بر خودانگاره ی جمعی ناخوشایند و فرومایه ای، جدایی خویش از آن را اعلام می کرده و به این ترتیب موقعیتی برتر برای خویش قایل می شده است. شبیه این را مثال در گفتار چنگیز خان می بینیم که در مسجد جامع بخارا و در برابر ایرانیان شکست خورده با اشتیاق می پذیرد که مغولها مردمی وحشی و درنده خو و بی تمدن هستند، اما بلافاصله بعد خود را از ایشان برتر می شمارد و می گوید که او عذابی الهی است که برای تنبیه مسلمانان بر ایشان نازل شده است!
شبیه همین گفتمان را در رایزنی های تازیان مهاجم با سرداران ساسانی می بینیم. در آنجا که سرداران مسلمان در پست شمردن اعراب اغراقی به خرج می دهند و ایشان را به هر صفت ناخوشایندی از جمله زنده به گور کردن کودکان متهم می کنند، تا در نهایت نتیجه بگیرند که نودینانِ مسلمان از ایشان متمایز هستند و برگزیده ی خداوند محسوب می شوند. همین گفتمان باعث شده تاریخ اعراب دوران پیش از اسلام «جاهلیت » خوانده شود. در حالی که اعراب هم مانند سایر تیره های ایرانی یکی از اقوام ساکن در سپهر سیاسی و فرهنگی ایران زمین بوده اند و مانند سایر اقوام سامی ساکن این قلمرو برای خودشان فرهنگ و تمدن و تاریخی داشته اند. به ویژه در قلمرو یمن که نویسا و صاحب تمدنی دیرپا بوده، و همواره بیش از نیمی از جمعیت شبه جزیره را هم در خود جای می داده، این فرض که جاهلیتی و فرومایگی ای در کار بوده چندان درست نیست. از این نمونه ها بر می آید که از دیرباز خودخوارانگاری همچون ترفندی سیاسی برای برجسته نمودن خویشتن و در ضمن گسستن بند ناف هویت خویش از گذشته ای تاریخی رواج داشته است.
آن مغولان که به یاسای چنگیزی مسلح بودند و آن اعراب که خود را از سنت مشرکانه ی قدیمی شان جدا می شمردند، با خوار شمردن خویشتنِ قدیمی ترشان مدعی برتری و برجستگی خویشتنِ دگردیسی یافته ی تازه شان بوده اند. پس گفتمان خودخوارانگارانه به پستی و فرومایگی گذشته ی مردمی، و دگرگونی و استعال و فراز رفتنشان به موقعیتی برتر تاکید می کند و از این رو خودانگاره ای رایج و نه چندان ستایشگرانه از هویت جمعی را به شکلی اغراق آمیز مورد حمله قرار می دهد تا آن را یک سره نفی کند و هویتی نوساخته و خصوصی تر را جایگزین آن سازد. یعنی در دوران قدیم خودخوارانگاری ترفندی سیاسی بوده که نوآمدگان تاریخ و فاتحان برای خالص شدن از شر خودانگاره ی فروپایه ی قدیمی شان به کار می گرفته اند.
در دوران جدید اما، با شکلی نو از خودخوارانگاری سر و کار داریم که بیشتر به بیماری ای همه گیر شباهت دارد تا ترفندی سیاسی. البته خواهم گفت که این نمونه از خودخوارانگاری و اصولا این شکل از صورت بندی خودانگاره امری سیاسی است و این بار هم در دسیسه ای سیاسی ریشه دارد. با این همه چنین می نماید که این بار خودخوارانگاران خودشان در این دسیسه نقشی نداشته باشند و بهره ای از آن نصیبشان نشود.
آن خودخوارانگاری غریبی که امروز گریبان ایرانیان را گرفته، می تواند با این نشانه های رفتاری صورت بندی شود:
الف ) خودخوارانگاران هویت جمعی خویش در مقام ایرانی را مورد حمله قرار می دهند. مشتق هایی دیگر از آن هم هستند که مسلمان بودن، شرقی بودن، خاورمیانه ای بودن، یا مشابه اینها را در خود می گنجانند. اما اگر گفتمان مورد نظر تحلیل شود، می بینیم که منظور همان ایرانی بودن است و اغلب به صراحت با همین کلمه مورد اشاره قرار می گیرد.
ب ) خودخوارانگار معتقد است یک دوقطبی بزرگ و سرنوشت ساز وجود دارد که یک طرفش ایرانی ها و طرف دیگرش غربی ها نشسته اند و شکافی عبورناپذیر هم این دو را از هم جدا می کند. هرچه در این سوست پلید و پلشت و زشت و عقب مانده است و هرچه در آن سو می بینیم سراسر زیبا و خردمندانه و منظم و عادلانه است.
پ ) خودخوارانگار به آن خودانگاره ی ناخوشایند جمعی ای که ترسیم کرده، یک حاشیه ی جزئی اضافه می کند که آن هم به خودانگاره ی شخصی خودش مربوط می شود. او از طرفی به خاطر زاده شدن و زیستن در این جامعه ی عقب مانده ی ایرانی احساس ناخوشایندی دارد که با شرمندگی و ستمدیدگی و جبر جغرافیایی و مشابه اینها صورت بندی می شود و در نهایت به طلبکار بودن فرد از تاریخ و جغرافیا و خداوند و قوانین طبیعی می انجامد.
در ضمن خودخوارانگار معتقد است خودش به شکلی معجزه آمیز از روی این شکافی که بین ایران و غرب دهان گشوده، جهش کرده است. یعنی طوری درباره ی شرق و ایران و اسلام و شبیه اینها سخن می گوید که انگار خودش مسیحی ارتدوکسی است که هزاران سال بعد در ناف اروپا جهانیان را به افتخار زایش خویش نایل آورده است. بنابراین خودخوارانگاری شیوه ای بغرنج و تا حدودی ناسازگون برای ابراز وجودی اغراق آمیز است. خودخوارانگاران کمابیش همان کلیشه ی « نابغه ی تبعید شده در زمان های ناسازگار » را بازتولید می کنند.
همان تصویری تخیلی و موهومی را که در اواخر قرن نوزدهم در اروپا شکل گرفت و نسلی از هنرمندان و ادیبان رمانتیک را به خود مشغول داشت و زندگی بسیاری شان را با افسردگی هایی مصنوعی ضایع کرد و بعد هم دوره اش گذشت و به تاریخ فرهنگ پیوست.
خودخوارانگاری در واقع شکلی بازسازی شده و سیاسی از همین کلیشه ی رمانتیک دستمالی شده است که با سوز و گدازهای سطحی نگرانه، خود-نابغه-پنداری نامستند و برچسب زنی اغراق آمیز بر توده ی مردم همراه است.
اگر خودخوارانگاری تنها تناسخی از یک کلیشه ی بیمارگونه ی قدیمی در فرهنگ اروپایی بود، می شد آن را نادیده گرفت. اما نکته در اینجاست که نهادهایی سیاسی و رسانه هایی عمومی آشکارا با برنامه ای از پیش تعیین شده در حال بازتولید و تبلیغ آن هستند. از این رو این احتمال را باید جدی گرفت که شاید در اینجا با اختلال شناختی چند تن روانرنجور سر و کار نداشته باشیم، و برنامه ای سیاسی در کار باشد که هدفش ناامید کردنِ ایرانیان از ایرانی بودنشان است. برنامه ای که وحدت تمدن ایرانی و پیوستگی منها با تاریخی دیرپا و جغرافیایی دوست داشتنی را خوش ندارد و برای ویران ساختن پیوندهای میان من و دیگری و خدشه وارد آوردن بر اتحاد تیره ها و زیرسیستم های تمدن ایرانی طرح ریزی شده است. کافی است به محتوای گفتمان خودخوارانگارانه بنگریم تا دریابیم که به راستی با چنین برنامه ای سر و کار داریم. برنامه ای که توسط دولتهای منطقه ای و قدرتهای بین المللی بر مبنای منافع نمایان و روشن اقتصادی و سیاسی تدوین شده و مدتهاست که سرمشق عمومی گفتمان درباره ی ایران را بر میسازد.
خودخوارانگاران در این بستر اجتماعی بلندگوهایی ناهشیار و کم عقل هستند که در حال تکثیر پاره گفتمانها و بیانیه های تبلیغاتی هستند که در نهایت نابودی خودشان و ریشه کنی تمدنشان را هدف گرفته است. دم خروس منافع یاد شده تنها به خاطر دوقطبیِ ایرانی-غربی از زیر عبای گفتمان خودخوارانگارانه بیرون نزده است. عناصر دیگری هم در این گفتمان هست که طی دهه های گذشته از بس تکرار شده به امری بدیهی دگردیسی یافته است:
الف ) در کل تاریخ دو جبهه ی شرق و غرب در برابر هم وجود داشته اند که یکی اش ایرانی-اسلامی بوده و دیگری اش یونانی-رومی- مسیحی
ب ) جبهه ی یونانی رومی خاستگاه فرهنگ، هنر، ادبیات، فلسفه، آزادی، فناوری، عدالت، قانونمداری و خالصه همه ی چیزهای خوب است.
پ ) جبهه ی ایرانی یک توده ی درهم و برهمِ مهاجم، ویرانگر، نامتمدن و خشن را شکل می داده که در بیان علمی می توان با برچسب هایی ساده خالصه اش کرد: شیوه ی تولید آسیاییِ برخاسته از برهوتی بوم شناختی، استبداد شرقی ناشی از عقب ماندگی ساخت سیاسی، و شاهانی مستبد و خونخوار مربوط به دوران ستم شاهی، با گروهی مردم عقب مانده، بدبخت، فقیر، غیرآزاد، مردسالار و خالصه خیلی خیلی بد!
ت ) ایرانیان امروزین گسستی فرهنگی و تمدنی را با گذشته ی تاریخی شان تجربه کرده اند که در قالب تقابل سنت و مدرنیته بیان می شود. سنت همان بخش عقب مانده ی ایرانی است و مدرنیته همان ناحیه ی شیک و زیبای غربی. در این معنا زیست جهان امروز ایرانیان امری تازه ساز و نوپا و وارداتی است که از غرب وام گیری شده است. این چهار گزاره که شالوده ی معنایی گفتمان خودخوارانگارانه را بر می سازد، طی دهه های گذشته علاوه بر فرهنگ عمومی تولید شده در نهادهایی مثل هالیوود، حتا در قالبی آکادمیک و دانشگاهی رسوخ کرده و به تدریج پشتوانه ای از متون فرمایشی و تحریف آمیز را هم برای خود پدید آورده است. هرکس که اندکی تاریخ و جامعه شناسی خوانده باشد و یا با نگاهی باز و بی تعصب ایرانیان و بقیه ی مردم دنیا را نگریسته باشد، به سادگی تشخیص خواهد داد که هر چهار گزاره ی یاد شده به شکلی فاحش و نمایان نادرست هستند و چنان که در نوشتارهایم نشان داده ام، می شود به کمک یک روش شناسی علمی و با تکیه بر انبوهی از داده ها و مدارک با قاطعیت نشان داده که همگی شان سراپا غلط هستند و در بستر بند و بست هایی سیاسی تولید و تکثیر شده اند. تا اینجای کار تکلیف مان با گفتمان خودخوارانگارانه روشن شد.
در اینجا با گفتمانی سر و کار داریم که مبانی معنایی آشکار و نادرست، و سوگیری سیاسی نمایانی دارد و به روشنی می توان نشان داد که توسط نهادها و قدرت هایی تولید و تکثیر شده است که منافعی را در ایران زمین دنبال می کنند و اقتدار و نیرومند بودن تمدن ایرانی و سربلند و ارجمند بودن ایرانیان مانعی بزرگ در راهشان محسوب می شود. اما پرسشی که پس از وارسی این گفتمان برابرمان می ایستد آن است که خودخوارانگاران چرا این گفتمان را تکثیر می کنند؟ یعنی ایرانیانی که در صورت چیرگی این حرف ها و به نتیجه رسیدن آن برنامه ها، قربانیان نگون بخت بازی ای غارتگرانه خواهند بود، چرا خود به این گفتمان دامن می زنند؟
با در نظر داشتن ساختار معنایی گفتمان مورد نظرمان، می توانیم به الگوی پخش شدن اش در جامعه نیز بنگریم و ببینیم بلندگوهای تبلیغ کننده اش چه کسانی هستند.
از این اپیدمیولوژی خودخوارانگاری و تحلیل الگوهای سرایت این اختلال، چهار داده بر می آید:
الف ) کسانی که با بیشترین شور و اشتیاق گفتمان خودخوارانگاری را تبلیغ می کنند برای خویشتن ارج و احترامی اغراق آمیز و نامتناسب با توانمندی ها و داشته هایشان قایل هستند. یعنی اغلب کسانی اند که با تمدن مدرن تماسی سطحی پیدا کرده اند، و بی آن که نگاهی انتقادی داشته باشند محتوای گفتمان مورد نظرمان را بلعیده و جذب کرده و همان را بازپخش می کنند.
مبلغان خودخوارانگاری معمولا از موقعیت اجتماعی خویش ناراضی هستند، اغلب تولید فرهنگی معنادار یا دستاورد ملموس اجتماعی ای ندارند، و برای این که نبوغ و برگزیدگی خاص مورد ادعای خویش را به نوعی با این تهیای دستاورد و غیاب نشانه های خرد و هوشمندی آشتی دهند، گناه را به گردن موقعیتهای بیرونی و شرایط اجتماعی می اندازند. بدیهی است که در این میان گفتمانی ساخته و پرداخته تر از خودخوارانگاری ایرانی نخواهند یافت، که تمام رسانه های داخلی و خارجی برای تکثیرش بسیج شده اند.
ب ) تقریبا همه ی مبلغان خودخوارانگاری ایرانیان، خود با صفاتی که ایرانیان را بدان متهم می کنند تزیین شده اند. تقریبا هیچ یک تفکر انتقادی ندارند و نشانه اش قبول ساده لوحانه همان حرفهایی است که تبلیغ می کنند، و بسیاری شان با اختلال های اخلاقی ای مانند سودجویی و دروغ گویی و مشابه اینها آلوده اند. صفت هایی مانند تنبلی و تن پروری، ناامیدی و سیاه بختی، جبرگرایی و انفعال، استبداد و ستمگری و زورگویی نیز در میان ایشان توزیعی بیش از میانگین جامعه دارد. یعنی خودخوارانگاران جامعه را به صفاتی متهم می کنند که بیشترین تراکم اش در خودشان یافت می شود.
بسیار به ندرت می توان کسی را یافت که در برخورد با نظریه ها و آرای کلان نگاهی انتقادی و عقلانی و روشمند داشته باشد، حساسیتی درباره ی راستگویی و رعایت مسائل اخلاقی داشته باشد، مولد و زاینده و خالق باشد، و باز همین گفتمان را تولید کند. تولید کنندگان این گفتمان اغلب کسانی هستند که این ویژگیها را ندارند، اما ادعایش می کنند، و آن ویژگی ها را دارند، اما انکارش می کنند.
پ ) بسیاری از خودخوارانگاران ( و البته نه همه شان و نه حتا اکثرشان) اصولا در داخل ایران زندگی نمی کنند. یعنی به هر دلیلی به کشوری دیگر کوچیده اند و اغلب نارضایتی و سرخوردگی شان از ترک کشور و زیستن در شرایطی ناهموار با منزلتی فروپایه را با چنین گفتمانی توجیه می کنند. یعنی گویا ناچارند به خود بقبولانند که ایرانیان –لابد چون قدر قدوم مبارکشان را ندانسته اند- مردمی بدبخت و عقب مانده و پلید هستند و ایران هم جای ماندن نیست. به همین خاطر زیستن در همین کنج غربت و در همین شرایط نابه سامان را باید پذیرفت و ارج نهاد.
در میان انبوه مهاجران ایران به کشورهای دیگر –که خوشبختانه من در مقیاس چند هزار نفری بدانها دسترسی و با ایشان ارتباط دارم- آنهایی که فعال و نیرومند و موفق و کارساز هستند و در جامعه ی میزبانشان به ارج و احترام و موقعیتی مناسب دست یافته اند، دقیقا همان هایی هستند که به هویت ایرانی شان می بالند و این گفتمان دروغ آمیز را با تردید و انتقاد واسازی می کنند و در برابر خودخوارانگاران ایستادگی نشان می دهند.
در مقابل آنهایی که در جامعه ی میزبانشان منزوی و گوشه گیر هستند و به خاطر کمبود توانمندی ها یا نامنضبط بودن موقعیتی دندان گیر پیدا نکرده اند، بیشترین جد و جهد را در پخش و تبلیغ خودخوارانگاری نمایش می دهند.
ت ) گذشته از لایه های مولد و مبلغ گفتمان خودخوارانگاری، انبوهی از مردم عادی را هم داریم که به این گفتمان پایبندی و وفاداری چندانی ندارند، اما آن را بازتولید می کنند. بخشی اش به خاطر نارضایتی عمومی – و به حقِ- مردم از وضعیت کشورشان است، و بخشی دیگرش به تخلیه ی عادی هیجان های منفی از راه غر زدن و نالیدن مربوط می شود. یعنی گذشته از آن کوشندگانی که عمر خود را وقف ترجمه و بازتولید و تکثیر گفتمان خودخوارانگارانه کرده اند، بدنه ای از مخاطبان مشتاق و منعکس کنندگان را هم داریم که با ساده لوحی اما بدون نیتی بد در این بازی وارد شده اند. اینان مردم عادی کوچه و خیابان هستند که این گفتمان برای توهین به ایشان طراحی شده است. همان کسانی که خودخوارانگاران ایشان را پست و فروپایه و عقب مانده می دانند. همان کسانی که به هیچ عنوان چنین نیستند، و نابخردی و ساده لوحی شان در همین حد است که حرفهایی از این دست را به چیزی نمی گیرند و غافل از پیامدهای سیاسی اش در آینده، ولنگارانه آن را بازتولید می کنند. خودخوارانگاری آشکارا یک اختلال جامعه شناختی، یک اغتشاش فرهنگی، یک بیماری روانشناختی و یک نقص کالبدی است. یعنی قدرت و لذت و معنا و بقای دارنده اش را و اطرافیانش را کاهش می دهد.
خودخوارانگار با بسنده کردن به افسانه ای بی بنیاد تمدن و هویت و نهادهایی که بدان وابسته است را مورد حمله قرار می دهد، وضعیت نامطلوب و ناشایست خود را با عقایدی جبرانگارانه و نادرست توجیه می کند، و به دست افزاری برای نیروهای سیاسی مهاجم و غارتگر تبدیل می شود. در این معنا خودخوارانگاری در لایه ی جامعه و فرهنگ به بیماریهای خودایمنی در سطح زیستی و روانی شباهتی دارد. به آلزایمری فرهنگی می ماند که نادانی و کم سوادی و از دست رفتن حافظه و خرد را به دنبال دارد و به ام.اس می ماند که عضلات تغییر و سازگاری را در تن اعضای جامعه فلج می سازد.
راهبرد:
چاره کردن خودخوارانگاری و ریشه کنی اش کاری دشوار و پیچیده است. خودخوار انگاری از نظر تاریخی به خصوص در دههی ۱۳۴۰ همچون بازتابی از انقلاب سپید و مهاجرت بی رویه به شهرها شایع شد و پیامد یارگیری نیروهای سیاسی چپ گرا از روستاییان تازه وارد به شهرها بود. این ماجرا تا انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ همچنان مدی روشنفکرانه و محدود در محفل هایی خاص بود، تا این که به یمن زیر و رو شدن طبقات اجتماعی در جریان انقلاب و همه گیر شدن نارضایتی اجتماعی، به هنجاری عمومی بدل شد. یعنی در اینجا با بیماری ای مزمن سر و کار داریم که نیم قرن است تداوم یافته است.
به نظرم چهار راهبرد برای درمان خودخوارانگاری می توان پیشنهاد کرد:
نخست: دانش افزایی. خودخوارانگاری از نادانی تکان دهنده و سطحی نگری کودکانه ای تغذیه می کند که با داروی خواندن و دانستن و فهمیدن درمان می شود. کسانی که معتقدند شهرنشینی، حقوق مدنی، احترام به زنان، اندیشه ی عقلانی فلسفی و چیزهایی شبیه به اینها در ایران وجود نداشته و اخیرا از غرب وارد شده، کافی است قدری کتاب بخوانند تا به بی پایه بودن این شعارها آگاه شوند. به ویژه خواندن تاریخ و ادبیات در این راه بسیار گره گشاست. به خصوص وقتی اصل متنها – و نه تفسیرهای گاه پرتحریف و سطحی شان- مطالعه شود. البته باید کتابهایی مرجع و معتبر را برای علاج این مرض پیشنهاد کرد، که توسط نسل های قبلی خودخوارانگاران نوشته نشده باشد!
دوم: آموزاندنِ اندیشه ی انتقادی و عقلانی. خودخوارانگاری در نوعی ساده لوحی و تفکر تقلیدگرا و نامنسجم ریشه دارد. این شیوه از نگاه به دنیا از ذهن هایی تراوش می کنند که تناقض های درونی، داده های ناسازگار، و پیامدهای مهیب شعارهای خودخوارانگارانه را تشخیص نمی دهند و درکی درباره اش ندارند. باید پرسشگری منظم و نقد روشمند و عقلانی را آموزاند، تا انسجام از دست رفته به ذهن ها باز گردد. اگر فرد یاد بگیرد درباره ی اعتبار حرف ها کنکاش کند و از پشتوانه ی ادعاها پرسش کند و نتیجه گیری های سست را نقد کند، خودخوارانگاری خود به خود محو خواهد شد.
سوم: پرهیز از پنهان کاری و ترک تعارف هنگام اشاره به نقاط قوت تمدن ایرانی. بسیار به ندرت می توان کسی را یافت که در برخورد با نظریه ها و آرای کلان نگاهی انتقادی و عقلانی و روشمند داشته باشد، حساسیتی درباره ی راستگویی و رعایت مسائل اخلاقی داشته باشد، مولد و زاینده و خالق باشد، و باز همین گفتمان را تولید کند.
جو غالب خودخوارانگاری چنان در روزگار ما شیک و مجلسی شده که همچون روشی عمومی برای جلب توجه و ابراز وجود روشنفکرانه کاربرد یافته است. قدری جسارت الزم است تا این هنجار اجتماعی معیوب و زیان بار درهم شکسته شود. یعنی ضرورت دارد سخنگویانی که وزن و اعتباری دارند و آگاهیای عمیق تر درباره ی خودشان و تمدنشان دارند، پیوند خویش را فرهنگ ایرانی را شجاعانه بیان کنند، از عناصر نیرومند و ارزشمند نهفته در آن – که فراوان و چشم گیر هم هست- سخن بگویند و بی آن که در تله ی خودستایی یا اغراق گرفتار آیند، آنچه که مستند و معقول و پذیرفتنی است را در هویت تاریخی خویش بازگو کنند و از آن دفاع کنند. زشتی این جذام شرمندگی و خطر این سرطان خودستایی فریبکارانه که زیر حجاب بی طرفی روشنفکرانه و نقدِ خویشتن پنهان شده، تنها زمانی آشکار می شود که خیره و مستقیم بدان بنگریم و دیگران را نیز به دیدناش و داوری کردن درباره اش فرا بخوانیم.
چهارم: تمرینِ درست « بودن ». مهمترین نقیضه ی پیش داشته ای خودخوارانگارانه، آن است که با ارجمندی و قدرت و معنا و تندرستی و شادکامی منهای ایرانیِ توانمند و نخبه ناسازگار است. این لایه ی نخبگان فکری که –با پالودن مدعیان دروغین عضویت در این طبقه- جمعیت چشم گیری هم دارند و در برابر درد خودخوارانگاری هم مصون اند، باید آنچه که هستند را به استواری و درستی نمایش دهند، بی آن که به ویروس همه گیر ریاکاری و خودنمایی مبتلا شوند.
لمس بودنِ اصیل و بی حاشیه و تنومند و اثرگذارِ منهایی که عضو تمدن ایرانی هستند، بهترین پادزهر برای تبلیغ های پردامنه ی خودخوارانگاران است. به همان ترتیبی که سرافراز بودن از حضور بزرگانی مشابه که در گذشته ی تاریخی این تمدن نقش آفریده اند و آموختن از شیوه ی بودنشان و فرا خواندنِ حضورشان به اکنون نیز چاره ای برای برخی از دردهای برخاسته از این بیماری است .
نظرات بینندگان