موضوعات زیست محیطی در کتاب های ابتدایی و برنامه های مدارس

 در سال های اخیر نگرانی نسبت به وضعیت محیط زیست ، در جامعه  افزایش یافته است . هشدارهای مکرر کارشناسان این حوزه برای استفاده صحیح از منابع طبیعی ،گویای این واقعیت است که محیط زیست ، بیش از پیش در معرض آسیب می باشد . در چنین شرایطی به  یک همت جمعی نیازمندیم .

کم توجهی به  حفاظت از محیط زیست ، در معرض خطر قرار گرفتن گونه های جانوری ، آلودگی رودها  ، تخریب خاک ،کم آبی و ... عواملی هستند که  جوامع بشری را تهدید می کنند .

پیشگیری از تخریب محیط زیست و ارائه ی الگوی صحیح مصرف ، وظیفه ی سازمان های محیط زیست ، به تنهایی نیست . منابع طبیعی سرمایه ای است که تمام اقشار جامعه از بهره می گیرند از این رو  حفاظت از آن هم  مسؤلیتی  است که بر دوش همه افراد جامعه می باشد .

آموزش و پرورش  به عنوان اصلی ترین نهاد در راستای  تربیت نوجوانان اهدافی را دنبال می کند . دانش افزایی ، ایجاد تفکر خلاق ، آگاهی نسبت به  محیط زیست و اجتماع  و ترغیب نوجوانان به فعالیت های گروهی ، از مهمترین اهداف آموزش و پرورش است .  شکل گیری رفتارهای اجتماعی و ایجاد یک نگرش از دبستان – و چه بسا زودتر از آن - آغاز می شود . بسیاری از آموزه های اخلاقی و اجتماعی  در آموزش های مدرسه ای شکل می گیرد .

موضوعاتی مانند احترام به  طبیعت و استفاده صحیح از منابع طبیعی را در نظام آموزشی می توان با شیوه های گوناگون آموزش داد . کتاب های درسی نقش عمده ای در این گونه  آموزش ها دارند .

کتاب های دوره  ابتدایی  به ویژه  کتاب های علوم  زمینه آشنایی دانش آموزان را با مسائل محیط زیست فراهم می کند . هر چند در کتاب هایی  مانند فارسی یا مطالعات اجتماعی  هم  موضوعات محیط زیست مطرح می شوند .

در سال های اخیر کتاب های اول تا چهارم  ابتدایی به طور متوالی تغییر یافته اند . با توجه به اینکه ارتقای دانش زیست محیطی یکی از اهداف آموزش و پرورش می باشد ، انتظار داشتیم در کتاب های جدید بیش از گذشته  موضوعات زیست محیطی مورد توجه قرار گیرند .

در  کتاب علوم  اوّل ابتدایی ، به طور اجمالی  در قالب تصاویر و یک پرسش به  « آلودگی هوا »  و « آلودگی آب »  اشاره شده است . در ( فعالیت گروهی ) به  بازیافت اشاره می شود . آشنا کردن کودکان با بازیافت از سال اول ورود به مدرسه ، کار  مفیدی است که یک عادت خوب را در آنها  ایجاد می کند .

در علوم دوم  ابتدایی فصل ( هوای سالم ، آب سالم ) با ارائه چند تصویر ، هوای سالم و غیرسالم  با هم مقایسه می شوند در ادامه فقط چند پرسش  مطرح می شوند که ذهن دانش آموز را به  آلودگی هوا  و رودخانه ها معطوف  می کند  گر چه تصاویر گویا هستند اما متن نوشتاری کمی در این بخش آمده است . در  فصل « استفاده از سوخت » به شکل مختصر و با طرح چند پرسش ، طریقه درست مصرف سوخت معرفی می شود  . در این کتاب  به جز این موارد به موضوعات زیست محیطی اشاره نشده است . البته وجود  این تصاویر و پرسش ها  زمینه ی  ورود به مسائل زیست محیطی را برای  آموزگاران در کلاس تا حدودی فراهم می کند .

در کتاب علوم سوم  دو فصل ( آب ، ماده ی با ارزش )  و ( زندگی ما  و آب ) آمده است که در این دو فصل فقط یک جمله در باره ی صرفه جویی آب آمده است و در بخش ( فعالیت ) راه کارهای عملی صرفه جویی آب در قالب یک پرسش مطرح  شده است .

کتاب مطالعات اجتماعی سوم ، درس 12 به موضوعاتی چون صرفه جویی – هم در منابع طبیعی و هم در مواد مصرفی خانواده -  اشاره شده است . در این درس با کمک متن و تصاویر دانش آموزان  با  مفهوم صرفه جویی آشنا می شوند .  درست مصرف کردن و جلوگیری از اسراف موضوع مهمی است که به بیانی ساده و روان در این بخش آمده است .

کتاب علوم چهارم  در دو فصل ( غذاسازان بزرگ ) و ( گیاهان ، موجودات پرارزش )  به مراحل رشد و عوامل مؤثر در رشد گیاهان اشاره شده است ،  ابن بخش ها فرصت خوبی بود تا عوامل مضر برای خاک معرفی شوند و به پیشگیری از تخریب خاک اشاره شود ، که متاسفانه هیچ اشاره ای به این موضوع نشده است .

از کتاب های علوم ابتدایی تنها در کتاب علوم پنجم یک فصل  به ( انسان و محیط زیست ) اختصاص دارد که  ابتدا تعاریف کوتاهی از منابع طبیعی و محیط زیست آمده سپس به تاثیر انسان بر محیط زیست اشاره شده است . در پایان دو پرسش در باره آلوده کردن محیط زندگی با دود سیگار  و در ادامه به جمعیت و عوامل کاهش  دهنده  آن اشاره  شده است . در این فصل هم موضوع آلودگی محیط زیست و راه های جلوگیری  از آن به روشنی  مطرح نشده است . (لازم به ذکرست که امسال کتاب های پنجم ابتدایی تغییر می کنند )

در علوم ششم  ابتدایی درس  « جنگل برای کیست ؟ » در باره زنجیره غذایی و گونه هایی از جانوران و شیوه زندگی آنها مطالبی ارائه شده است و در این درس فقط یک جمله ( طبیعت را حفظ کنیم ) به صورت تیتر ،  با چند تصویر آمده است . در ادامه مطالبی همراه چند پرسش  در باره  زیستگاه جانوران و از بین رفتن بعضی گونه ها ذکر شده است . در این کتاب هم به طور شفاف به راهکارهای حفظ محیط زیست  اشاره نشده است . ( کتاب های ششم  نیز در سال آینده تغییر می کنند )  در مجموع از  نظر اغلب آموزگاران ابتدایی  مسائل مربوط به محیط زیست در کتاب های  این دوره بسیار  محدود  و گاه در حد یک یا چند جمله ذکر شده اند .   

طرح موضوعات محیط زیست  لزوما  به وجود یک فصل به نام ( محیط زیست ) در کتاب محدود نمی شود . بعضی از مباحث درسی به طریقی  با آلودگی محیط ، الگوی مصرف انرزی  و  جلوگیری از تخریب محیط زیست مرتبط می شود . در خلال بعضی دروس علوم ، جغراقیا و حتی  کتاب های فارسی هم  می توان  مسائل زیست محیطی را هم  مطرح کرد . معرفی پلنگ ایرانی در کتاب جغرافیای استانی  کلاس هفتم  اقدام  شایسته ای است که نوجوانان  را با گونه های نادر حیوانات کشورمان را آشنا می کند  تا در جهت محافظت از این گونه ها  خود را مسئول بدانند .

برای آموزش مسائل زیست محیطی به برنامه ریزی صحیح و مستمر نیاز داریم . کتاب های های درسی ، رکن اصلی نظام آموزشی هستند اختصاص موضوعات محیط زیست در کتاب های درسی شروع خوبی برای  توجه نوجوانان  به مسائل زیست محیطی است . این بخش متناسب با سن مخاطبان می تواند هر سال به یک یا چند موضوع از مسائل محیط زیستی اختصاص یابد و به طور پیوسته تا دوره متوسطه  ادامه یابد .

دانش آموزان ساعات زیادی را در مدرسه به سر می برند . علاوه بر آموزش های کلاسی ، ساعاتی به برنامه های پرورشی ، گردش های علمی و... اختصاص دارد . از این فرصت ها می توانیم به شکلی هدفمند در جهت ارتقای فرهنگی ، پرورش ذوق هنری  و توجه به مسائل محیط زیست استفاده کنیم . بخش مهمی از استانداردهای آموزشی ، افزایش سواد زیست محیطی است که مهارت هایی را در نوجوانان پرورش می دهد تا حافظان محیط زیست باشند و به بهبود کیفیت آن کمک کنند . آموزش رفتارهای درست با طبیعت ، بهینه مصرف کردن انرژی ، استفاده صحیح از منابع آب ، توسعه ی فضای سبز  ، جلوگیری از آلودگی رودخانه ها و حفظ جنگل ها به فرهنگ سازی  مداوم نیازمند است .

علاوه بر کتاب های درسی ، با شیوه هایی دیگری هم می توان مسائل محیط زیست را در مدارس آموزش داد از جمله :

1- مشارکت دانش آموزان در کاشت نهال ، پاکسازی طبیعت ، مراقبت از فضای سبز مدرسه ، نظارت بر شیوه ی مصرف آب  و برق در مدرسه  . برای این منظور می توان نمایندگانی از دانش آموزان را برای هر دوره تعیین کرد .

2- دعوت از کارشناسان محیط  زیست و برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با حضور دانش آموزان  برای آشنایی  با  راهکارهای حفاظت محیط زیست  . به مناسبت های روز هوای پاک ، روز زمین ، هفته محیط زیست ، روز درختکاری ، هفته معرفی مشاغل ، روز دانش آموز  و... 

3- برگزاری مسابقات عکاسی ، نقاشی ، تهیه روزنامه دیواری و ... با موضوعات محیط زیست برای دانش آموزان . هر چند  برنامه های معاونت پرورشی تابع بخشنامه های اداری هستند اما می توان  با ابتکار به جای بعضی از آنها ، برنامه های دیگری  با موضوع  محیط زیست  برگزار کرد .  

4- معرفی برنامه های صدا و سیما ، کتاب ها و سایت های  مربوط به محیط زیست  در جهت ارتقای  آگاهی معلمان و دانش آموزان  .

5- تعیین کار پژوهشی به صورت گروهی برای دانش آموزان در رابطه با مسائل محیط زیست . این گونه فعالیت ها تجربه کار گروهی را  هم برای  دانش آموزان فراهم  می کند . این برنامه را به عنوان فعالیت های کلاسی و امتحانات مستمر می توان اجرا کرد .

6- نصب پوستر و یا تابلوهای روان با پیام های زیست محیطی در مدارس و  مراکز اداری  ( برای جلوگیری از مصرف  کاغذ و افزایش زباله  خشک می توان به جای پوسترهای متعدد ، تابلوهای روان نصب کرد که در طول هفته پیام های متعددی را  نمایش دهند .)  

7- آموزش راه های تفکیک زباله ،  جمع آوری زباله های خشک به منطور بازیافت  با قرار دادن سطل هایی با اتیکت ( فقط برای کاغذ ) در مدارس .

8- اختصاص تعدادی از برنامه های صبحگاهی به موضوعات متنوع  : جلوگیری از آلودگی محیط زیست ،  بازیافت ، صرفه

جویی در مصرف انرژی ، بحران آب و..... ( دانش آموزان در اجرای  برنامه های صبحگاهی  به نوبت مشارکت می کنند )

 9- گردش علمی با  هدف  دوستی با طبیعت . در این گردش ها  بچه ها   همراه آموزگار  به  طور گروهی در پاک سازی طبیعت شرکت می کنند و از نزدیک با گونه های گیاهی ، جانوری و منابع آب و خاک آشنا می شوند .  دانش آموزان دوره ابتدایی از این برنامه ها  به خوبی استقبال می کنند .  

10- تعیین نمایندگانی از دانش آموزان با عنوان ( همیار طبیعت )  یا ....که بر اموری مثل تفکیک زباله ، مراقبت از گیاهان  و.... همکاری کنند . همان طور که دانش آموزان ِ همیار پلیس هنگام تعطیلی مدارس  به عبور  دانش آموزان از خیابان کمک می کنند .

خبر تاسیس  ( مدارس  جم  ) = ( مدارس جامع محیط زیست ) را  این روزها  از زبان مسؤلین شنیدیم . مدیر  کل آموزش مشارکت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست از راه اندازی شصت مدرسه طبیعت در مقاطع مختلف تحصیلی طی دو سال آینده خبر داد  . همچنین تربیت تعدادی از معلمان در حوزه محیط زیست و اختصاص تعدادی از عناوین کتاب های درسی به موضوعات محیط زیست می تواند اقدامات مؤثری در جهت اهمیت دادن به محیط زیست در مدارس باشد .

امیدواریم این طرح ها به دور از شعارزدگی ، با  برنامه ریزی صحیح  و با نظر کارشناسان با تجربه و  بودجه کافی  اجرا گردد .

برای حفظ محیط زیست امروز باید کاری بکنیم ، فردا خیلی دیر است .