درآمدی بر رژیم حقوقی دریای خزر و سهم ایران از آن ( 2 )

قسمت دوم

4 .چهارمين نشست  سران کشور هاي ساحلي  خزر ، 1393 در آستارا خان روسيه

پرسش کننده :

در چهارمين نشست  سران کشور هاي ساحلي  خزر چه گذشت ؟

پاسخ دهنده : ( 5 )
در اجلاس آستاراخان روسیه ، موافقت‌هایی در زمینه پیشگیری و واکنش به شرایط اضطراری در دریای خزر، آب‌شناسی و هواشناسی و همچنین بیانیه مشترک امضا شد؛ اما مهم‌ترین موافقتنامه اجلاس چهارم سران، امضای موافقتنامه حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع زنده آبی دریای خزر است؛ زیرا در دو دهه گذشته، گسیل شرکت‌های غربی به خزر برای استخراج نفت به‌ویژه در بخش جمهوری آذربایجان و قزاقستان و عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، منابع ارزشمند آبزیان دریای خزر به‌ویژه ماهیان خاویاری و کیلکا را با خطر جدی مواجه ساخته است و این منابع که طلای سفید دریای خزر هستند، قربانی طلای سیاه خزر (نفت) و سودجویی کمپانی بزرگ نفتی و برخی از کشورهای ساحلی شده‌اند.

برخی از قرائن تکان‌دهنده زیست‌محیطی نظیر حرکت لکه‌های بزرگ و عمیق نفتی در خزر در اسفند 1390 از دکل‌های فرسوده جمهوری آذربایجان به‌سمت سواحل ایران (تنها کشور ساحلی خزر که در حال‌حاضر استخراج نفت از خزر ندارد) نشان می‌دهد صدماتی که شرکت‌های نفتی غربی به‌خصوص بی‌پی ( شرکت نفت و گاز بريتانيايي و چند مليتي )  بر محیط زیست خزر زده‌اند و می‌زنند، با توجه به شرایط جغرافیایی بسته دریای خزر، به‌مراتب بیشتر از فاجعه آلودگی نفتی‌ای باشد که همین شرکت در فروردین 1389 در خلیج مکزیک به‌بار آورد؛ ازاین‌رو، از سویی انتظار می‌رود کشورهای ساحلی خزر، کنوانسیون محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران که ناظر بر سه پروتکل مقابله با حوادث ناشی از آلودگی نفتی، حفاظت از دریای خزر در مقابل آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های مستقر در خشکی، و حفاظت از تنوع زیست‌محیطی خزر است را به‌طور جدی اجرا و رعایت کنند. ( 5 )

از سوی دیگر، با امضای موافقتنامه حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع زنده آبی دریای خزر، این انتظار می‌رود که برخلاف رویه گذشته، پیش‌بینی و اجرای طرح‌های مربوط به حفظ ذخایر ماهیان خاویاری محدود به ایران نشود، بلکه دیگر کشورهای ساحلی دریای خزر نیز ضمن مقابله جدی با صید قاچاق ماهیان خاویاری، به پرورش و توسعه ذخایر این ماهیان اقدام کنند.  ( 5 )

در این میان، دستور کار اجلاس سران دریای خزر، بار دیگر نشان داد که علی‌رغم پیشرفت‌های قابل توجهی که در مسائل زیست‌محیطی‌اش، شیلات، کشتیرانی، همکاری‌های انتظامی و تحقیقات علمی در خزر ایجاد شده است و علی‌رغم اینکه از سال 1996 تاکنون 38 نشست گروه کاری خزر در سطح معاونان وزیران امور خارجه برگزار شده، اما به تکمیل رژیم حقوقی این دریا راه زیادی باقی است. علت اصلی این موضوع را می‌توان در یک‌جانبه‌گرایی برخی از کشورهای ساحلی دریای خزر به‌ویژه جمهوری آذربایجان و نیز ترجیح منافع کوتاه‌مدت اقتصادی بر منافع بلندمدت جست و جو کرد. ( 5 )

واقعیت این است که عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی در استخراج نفت در دریای خزر (برای نمونه، نشت تُن‌ها نفت به دریا در هنگام استخراج و یا آتش‌سوزی یک‌ماهه در یکی از چاه‌های نفت جمهوری آذربایجان در شهریور 1392)، عدم نظارت بر فعالیت شرکت‌های غربی به‌ویژه بی‌پی و اگزون موبیل، ( يک شرکت نفت و گازِ آمریکايي ، دومین شرکت بزرگ نفتی جهان است که دفتر مرکزی آن در شهر ایروینگ تگزاس قرار دارد.  این شرکت از نظر درآمد سالیانه هم اکنون سومین شرکت بزرگ جهان شناخته می شود.  )

تعریف بخش‌های به‌اصطلاح ملی در خزر، کشانیدن پای بیگانگان در دریای خزر (نظیر چند رزمایش جمهوری آذربایجان و آمریکا ازجمله در سال 2001)، صید بی‌رویه ماهیان خاویاری، و تمسک به قوانین داخلی شوروی در مباحث رژیم حقوقی دریای خزر، مشکلاتی جدی در مسیر تعیین رژیم حقوقی این پهنه آبی ایجاد کرده است. این در شرایطی است که با توجه به زیست ده‌ها میلیون انسان در سواحل خزر، به هم ریختن اکوسیستم دریای خزر و همچنین با عنایت به اهمیت ژئوپلیتیک دریای خزر، هرگونه واگرایی سیاسی، به زیان همه کشورهای ساحلی دریای خزر تمام می‌شود. 
طی سال‌های گذشته، آمریکا با زیاده‌خواهی کوشیده است با ایفای به‌نوعی نقش کشور ششم در خزر، از هرگونه هم‌گرایی در دریای خزر جلوگیری کند تا بتواند ضمن حضور نظامی در خزر، بر منابع انرژی آن نیز تسلط پیدا کند. در این خصوص، دو موضوع در دستور کار واشنگتن قرار دارد:

اول امکان احیای طرح ترانس خزر (پروژه خط لوله گاز «ترانس خزر»  قرار است بخشی از گاز ترکمنستان و کشورهای آسیای مرکزی را از بستر دریای خزر به اروپا منتقل کند. )  یا طرح‌های مشابه نظیر ناباکو (خط لوله نابوکو (Nabucco) خط لوله‌ای است که قرار است گاز طبیعی را از منابع دریای خزر به اروپا از طریق آذربایجان، گرجستان، ترکیه، بلغارستان، رومانی، مجارستان و اتریش  منتقل کند.) مبنی بر احداث یک خط لوله از بستر دریای خزر با هدف انتقال گاز آسیای مرکزی به اروپا؛ به‌ویژه با توجه به تحولات اوکراین و با هدف کاهش وابستگی گازی اروپا به روسیه.

دوم اینکه آمریکا به‌دنبال ایجاد کریدور حمل‌ونقل هوایی مطمئنی از افغانستان، آسیای مرکزی به قفقاز و اروپاست. طبیعتاً نوع رژیم حقوقی دریای خزر و اجماع کشورهای ساحلی می‌تواند این کریدور حیاتی را قطع یا دچار مشکل سازد؛ ازاین‌رو، قابل پیش‌بینی است که در آینده تحرکات آمریکا برای ایجاد تنش و واگرایی در دریای خزر افزایش خواهد یافت؛ اما مشخص است که اراده‌ای جدی در کشورهای تأثیرگذار در دریای خزر برای حفظ این پهنه آبی به‌عنوان دریای صلح و دوستی وجود دارد. در این راستا، تأکید کشورهای ساحلی دریای خزر به‌خصوص ایران و روسیه بر مخالفت با حضور نظامی کشورهای ثالث در دریای خزر، مخالفت بر احداث خط لوله از بستر دریای خزر به‌علت زلزله‌خیز بودن این دریا و تبعات زیست‌محیطی آن و نیز موافقت ایران و روسیه با استفاده مشاع از سطح آب مرکز دریای خزر هم‌زمان با تعریف محدود حاکمیت ملی برای کشورها دارای پیام‌های روشنی است.  ( 5 )
در این روند ایران ضمن موافقت با استفاده مشاع از سطح مرکزی دریای خزر (حاکمیت مشترک در مرکز دریا)، براساس حقوق بین‌الملل سهم خود را از تقسیم بستر دریای خزر، 20 درصد می‌داند و خود را به صیانت از حق حاکمیت ملی خود در این محدوده مکلف می‌داند که استقرار سکوی نفتی امیرکبیر در این محدود بیانگر آن است. ( 5 )

5. پنجمین نشست سران حوزه دریای خزر در شهر آکتائو قزاقستان مرداد 1397

پرسش کننده :

از پنجمین نشست سران حوزه دریای خزر در شهر آکتائو قزاقستان چه مي دانيد ؟

پاسخ دهنده :( 6 )

پنجمین نشست سران حوزه دریای خزر در شهر آکتائو قزاقستان برگزار شد . اهمیت این نشست به خاطر امضای پیش نویس رژیم حقوقی جدید دریای خزر پس از 25 سال  مذاکره و گفت و گو است. در 25 سال گذشته بیش از پنجاه نشست کارشناسی و پنج نشست سران برگزار شده است.

پرسش کننده :

چرا مذاکرات بيش از دو دهه هنوز ادامه دارد؟

پاسخ دهنده : ( 6 )

اختلاف نظر کشورها در تدوین پیش نویس رژیم حقوقی جدیدی برای دریای خزر باعث شد که مذاکرات 25 سال به طول بکشد. کشورها درباره سهم هر کشور از دریای خزر و چگونگی تقسیم و بهره برداری از  دریای خزر اختلاف نظر داشتند. برخی از کشورها به صورت  دو یا سه جانبه قراردادهایی برای بهره برداری از آبزیان و منابع زیر بستر دریای خزر قراردادهایی امضاء کرده و شروع به استخراج کردند. این مسئله اختلافات برای رژیم حقوقی جدید را سخت تر و در عین حال ضرورت رسیدن به یک رژیم حقوقی جدید را بیشتر کرد.  کشورهای حوزه دریای خزر در اجلاس سران در آستاراخان توافق کردند که گام به گام برای تعریف رژیم حقوقی جدیدی جلو بروند. ( 6 )

پرسش کننده :

نظر ايران براي نشست قزاقستان چيست ؟

پاسخ دهنده : ( 6 )

محمد جواد ظریف وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در نشست وزرای خارجه پنج کشور ساحلی دریای خزر ، یک روز پیش از نشست سران با تاکید بر اینکه امضای این کنوانسیون پایان همه مذاکرات و اقدامات در خزر نیست گفت؛ این تصمیمات در واقع نقطه عطف و آغازین برای اجرای تفاهمات، نظارت بر اجرا و همچنین شروع مذاکرات برای امضای موافقتنامه‌های جدید و ضروری به شمار می رود. ( 6 )

پرسش کننده :

ايران کنوانسيون رژيم حقوقي درياي خزر را امضا کرده است در اين مورد توضيح دهيد .

پاسخ دهنده :

در رابطه با اين مهم بعدأ ، بيشتر توضيح خواهم داد .

ب-  نگاهي تاريخي به جدال ها و توافقات ِ درياي خزر

پرسش کننده :

از چه زماني نام روس ها با درياي خزر يا کاسپين گره مي خورد ؟

پاسخ دهنده : (7)

سال ۱۵۵۱ میلادی (۹۳۰ خورشیدی)، ایوان واسیلیویچ  معروف به «ایوان مخوف»، حکمران مسکو، با پیروزی بر خان قازان، خان‌نشین مزبور را برانداخت و دو سال بعد، بندر آستاراگان (آستاراخان، هشترخان) را گشود. در نتیجه برای نخستین بار، پای روسیان به دریای مازندران باز شد. (7)

اما پیش از ظهور «پتر» در صحنه سیاسی روسیه (۱۷۵۲-۱۶۸۲ میلادی / ۱۱۰۴۱- ۱۰۴۱ خورشیدی) همیشه دریای مازندران، یک دریای ایرانی بود. پتر در ماه مه ۱۷۲۳ میلادی (اردیبهشت ماه ۱۱۰۲)، فرمان تهاجم به سوی سرزمین‌های ایران را صادر کرد. بدین‌سان، برای اولین بار کشور ایران از سوی دریای مازندران مورد تهدید و هجوم قرار گرفت و در نتیجه، حاکمیت بی‌معارض ایران در این دریا به مخاطره افتاد. (7)

پرسش کننده :

اين تعرض پتر ، از سوي ايران بي پاسخ ماند؟

پاسخ دهنده : (7)

پس از آن در طول تاریخ ، این نادرشاه بود که توانست روس‌ها را وادار به خروج نیروهای خود از گیلان و قفقاز کند. او حتی تلاش کرد با استفاده از مستشار نظامی انگلیسی به نام جان اِلتون، نیروی دریایی در دریای خزر ایجاد کند اما با مرگ او آرزوی این چنینی هم به خاطره‌ها سپرده شد. (7)

پرسش کننده :

انحصار ِحضور کشتي هاي جنگي روسي در درياي خزر چگونه پديدار شد ؟

پاسخ دهنده : (7)

عهدنامه گلستان در تاریخ ۳ آبان ۱۱۹۲ خورشیدی مطابق با ۲۵ اکتبر ۱۸۱۳ میلادی در پی جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار بین این دو کشور امضاء شد. (7)

در فصل پنجم عهدنامه گلستان آمده است:

... احدی از دولت‌های دیگر سوای دولت روس ، کشتی‌های جنگی در دریای خزر نداشته باشد. (7)

پرسش کننده :

حق کشتيراني ايرانيان در درياي خزر ، از چه زماني سلب شد؟

پاسخ دهنده : (7 )

قراداد ترکمان چای در تاریخ اول اسفند ۱۲۰۶ خورشیدی مطابق با ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ میلادی در پی جنگ‌های ایران و روسیه در دوره فتحعلی شاه قاجار بین این دو کشور در روستای ترکمانچای امضا شد. (7)

یکی از مفاد قرارداد ترکمانچای اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر و انحصار عبور و مرور کشتی‌های جنگی به روسیه بود. به این ترتیب ایران حق کشتی‌رانی در دریای خزر را از دست داد و ملزم به پرداخت ۱۰ کرور تومان به عنوان غرامت به روسیه شد. (7)

لهذا همین حق مخصوص کما فی السابق امروز به اطمینان به ایشان وارد می شود، به نحوی که غیر از دولت روسیه هیچ دولت دیگر نمی تواند در بحر خزر کشتی جنگی داشته باشد. (7)

پرسش کننده :

خط ساحلي درياي خزر براي شوروي  چقدر بوده اين خط ساحلي براي ايران چقدر است ؟

پاسخ دهنده : ( 8)

واقعیت جغرافیا که مقابل چشمان ما قرار دارد چنين است : خزر، 6500 کیلومتر ساحل دارد؛ از این میزان، 5843 کیلومتر متعلق به شوروی بود و تنها 657 کیلومتر آن برای ایران است.  ( 8)

کمترین میزان ساحل در خزر متعلق به ایران است:

قزاقستان 1900، ترکمنستان 1768، روسیه 1355، آذربایجان 820 و ایران 657 کیلومتر.


با نگاه به نقشه دریای خزر اعداد و ارقام به صورت کيفي نمايان مي شود . ( 8)

پرسش کننده :

در حقوق بين الملل براي تقسيم دريا ، به جزء قائده نوار ساحلي ، چه فرمول ديگري وجود دارد .

پاسخ دهنده :

گفت و گو ادامه دارد.

بخش اول

منابع :

1. خبر گزارية دانشجويان ايران " ايسنا "

اطلاعات بیشتر در مورد دریای خزر و قرارداد جدید

(2 ) جام جم آنلاين چهار شنبه 4 ارديبهشت 1381

( 3 ) خبرگزاري دانشجويان ايران "ايسنا " سه شنبه 24 مهر 1381

( 4 ) نشست باکو ، چشم انداز

( 5 ) اجلاس چهارم و دورنمای رژیم حقوقی خزر

احمد کاظمی، مدیر پژوهش‌های کاربردی معاونت برون‌مرزی صدا و سیما

یکشنبه 6 مهر 1393

( 6 )شبکه العالم

اولین گام در تدوین رژیم حقوقی دریای خزر

http://fa.alalam.ir/news/3719256/--%D8%A7%D9%88%D9%84%DB%8C%D9%86-%DA%AF%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%AF%D9%88%DB%8C%D9%86-%D8%B1%DA%98%DB%8C%D9%85-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D8%B2%D8%B1

يکشنبه 21 مرداد 1397 - 13:17

( 7 ) چمدان

ایران و آنچه بر سهمش از دریای خزر گذشت | از جنگ‌های ایران و روس تا عهدنامه گلستان و ترکمانچای

( 8) سايت تحليلي خبري عصر ايران

بدون احساسات و حب و بغض؛ سهم ایران از خزر چقدر است؟

http://www.asriran.com/fa/news/626411/%D8%A8%D8%AF%D9%88%D9%86-%D8%A7%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D8%AD%D8%A8-%D9%88-%D8%A8%D8%BA%D8%B6-%D8%B3%D9%87%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AE%D8%B2%D8%B1-%DA%86%D9%82%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA