چهره های ماندگار : مهدی بركشلی ؛ معلم ، موسیقیدان، آهنگساز و فیزیکدان

زندگی‌نامه

در خانواده ای مذهبی و اهل علم زاده شد. تحصیلات ابتدایی را در دبستان توفیق گذراند و دوره متوسطه را در ۱۳۰۹ ش در دبیرستان شرف به پایان رساند. نخستین معلم موسیقی او اسماعیل زرین فر بود که دو سال و اندی نواختن ویولون (در موسیقی ایرانی) را به او آموخت. در ۲۱ سالگی دوره لیسانسِ رشته فیزیک و شیمی را در شعبه علمی دارالمعلمین عالی (که بعدها جزو دانشگاه تهران شد) تمام کرد و به تدریس در دبیرستان‌های دارالفنون و ثروت پرداخت. در این مدت، برکشلی به آموختن بُعدِ نظری و عملی موسیقی، نزد علینقی وزیری ادامه داد و ضمن آشنایی با نظریه جدید او درباره موسیقی ایرانی، نواختن ویولون (بیشتر در زمینه موسیقی ایرانی و با پایه‌ها و مایه‌هایی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی و کار با ارکستر را فراگرفت. وی تنها کسی بود که از مدرسه خصوصی وزیری (مدرسه عالی موسیقی)، موفق به دریافت دیپلم عالی شد. همچنین در ارکستر «انجمن موسیقی ملی» که روح الله خالقی در ۱۳۲۳ ش تأسیس کرده بود، سمت نوازنده ویولون و آهنگساز داشت.  او دوره مقدّماتی ردیف مجلسی موسیقی ایرانی را نیز نزد ابوالحسن صبا آموخت.

ادامه تحصیل در فرانسه

برکشلی در ۱۳۲۵ ش برای ادامه تحصیل به همراه عده‌ای به فرانسه اعزام شد. در پاریس علاوه بر مطالعه در مرکز بین المللی مطالعات تعلیم و تربیت، در رشته فیزیک دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت و در ۳۷ سالگی با درجه دکتری دولتی علوم فارغ التحصیل شد. همچنین مدتی در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه (C. N. R. S) در رشته‌های تخصصی صداشناسی (آکوستیک) مشغول به کار شد و در ۱۳۳۲ ش از دانشگاه اِکس مارسی دکتری تخصصی در رشته علوم آکوستیک اخذ کرد . در این مدّت، به دلیل اشتراک رشته‌های فیزیک و موسیقی در مبحث اصوات و ارتعاشات، به شناخت مختصات فیزیکی گام‌ها و دیگر جنبه‌های علمی موسیقی همت گماشت. همچنین درباره تاریخ و ویژگی‌های موسیقی سنتی ایران و آثار موسیقی‌دانان قدیم ایرانی به تحقیق و تألیف پرداخت. وی دانسته‌های خود را در زمینه «ردیف» موسیقی در سی صفحه گرامافون (۷۸ دور) در صداخانه ملّیِ پاریس، ضبط کرد. این صفحه‌ها در ایران موجود نیست.

مناصب برکشلی

پس از بازگشت به ایران، در ۱۳۳۳ ش بازرس تعلیماتی وزارت فرهنگ (بعدها وزارت آموزش و پرورش) شد و برای توسعه اداره کل هنرهای زیبا طرح‌هایی چون تأسیس سازمان فولکلور و صداخانه ملی و تأسیس دوره عالی موسیقی‌شناسی در هنرستان عالی موسیقی ملّی ارائه داد. چندی بعد، در دانشکده علوم دانشگاه تهران به تدریس در شاخه‌های مختلف رشته فیزیک پرداخت. وی در اوایل دهه ۱۳۵۰ ش به سمت مدیریت گروه فیزیک دانشکده علوم منصوب شد. فعالیت‌های دیگر او در این دوره، علاوه بر تدریس در دانشگاه‌ها و دانشکده‌های مختلف، بدین قرار بود: عضویت گهگاه در امور اداری موسیقی رادیو و اداره هنرهای زیبا؛ عضویت و ایراد سخنرانی در گردهم‌آیی‌های مختلف داخلی و خارجی نظارت بر کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ و هنر[۱۱] تأسیس گروه موسیقی و گروه تئاتر در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران؛ تأسیس «انستیتوی تحقیقات موسیقی شناسی» در فرهنگستان ادب و هنر؛ تأسیس کمیته ملی موسیقی یونسکو؛ معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی؛ عضویت در مجمع بین المللی انجمن آکوستیک‌دانان آمریکا؛ و عضویت در انجمن آکوستیک گت گاتِ آمریکا و سازمان بین المللی هنر فولکلور (وابسته به یونسکو). از برکشلی بیش از چهل مقاله در زمینه‌های صداشناسی، موسیقی و آموزش علوم شامل ۲۳ مقاله به زبان‌های انگلیسی و فرانسه و بیش از بیست مقاله به فارسی، یازده عنوان تألیف در زمینه فیزیک، مکانیک، پرتونگاری (رادیوگرافی) و موسیقی و چهار عنوان ترجمه و شرح متون کهن راجع به موسیقی (منتشر ناشده) برجای مانده است.

ویژگی برکشلی

آنچه برکشلی را در میان موسیقی‌دانان قبل و بعد از او متمایز می‌کند، تسلط او بر مبانیِ علمی غیرموسیقایی همانند فیزیک و آکوستیک است. وی در نتیجه این توانایی‌ها و به کارگیری روش‌های علمی، به مقدمات جامعی از اصول اولیه جمال شناسی موسیقی سنتی (ردیف) دست یافت که جسته گریخته در آثار او منعکس شده است.

محور اصلی تحقیقات وی

محور اصلی تحقیقات وی بر مبنای شناخت اصولِ پردگانی و مختصات فیزیکی نسبت‌های فواصل مخصوص موسیقی ایرانی است که در کتاب مهم او گام‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی مشهود است. این کتاب، حاصل بیش از دو سال پژوهش در آزمایشگاه دانشکده فیزیک دانشگاه تهران است که در دوره تحصیل برکشلی در «دارالمعلمین عالی» زیرنظر دکتر محمود حسابی انجام شد. منظور از این آزمایش‌ها، حلّاختلاف علینقی وزیری و مهدیقلی هدایت بر سر تعیین فواصل در موسیقی ایرانی بود که به عقیده مهدیقلی هدایت، برپایه ثلث پرده ـ مطابق نظریات فارابی و صفی الدین اُرمَوی ـ بنا شده است، در حالی که علینقی وزیری طبق گام موسیقی اروپایی (گام باخ یا گام معتدل) که دوازده نیم پرده است، فواصل موسیقی ایرانی را ۲۴ ربع پرده مساوی می‌دانست که ابداع خود وی بود. پژوهش‌های برکشلی نادرستی نظریه وزیری را ثابت کرد .شرح دقیق تر نتایج پژوهش‌های او به انضمام الحاق اصولی مقدماتی از جمال‌شناسی موسیقی سنتی قدیم (ردیف) دو سال پس از مرگش انتشار یافت .

به اعتقاد برکشلی، ایران به ویژه در دوره اسلامی خاستگاه اصلی موسیقی شرق بوده و گامِ موسیقی شرقی برپایه پرده‌بندی تنبور خراسان است که فارابی آن را مفصلاً تشریح و صفی الدین ارموی تثبیت کرده است .

برکشلی همچنین ثابت کرد که فارابی هشتصد سال قبل از یوهان سباستیان باخ، نظریه تعدیلِ مساویِ فواصل گام را پیشنهاد کرده بوده است، و این تأکید بر تقدّم، به معنای تأکید بر تجویز این نظریه برای موسیقی شرقی است [۱۹] چرا که در عین حال، وی از فارابی نقل می‌کند که توافق صداها و ملایمت ابعاد که براحساس طبیعی استوار است باید پایه و اساس گرفته شود نه عوامل مصنوعی، و این بحث در قضیه کاربرد نسبت معروفِ۲۵۶۲۴۳ که اصطلاحاً بقیه نامیده می‌شود، به نتیجه رسیده است.  این نظریه در حقیقت مؤیّد نظریه هلمهولتس (فیزیکدان آلمانی) در پژوهشِ فواصل گام طبیعی است و نشان می‌دهد که ایرانیان از دیرباز به فواصل گام طبیعی آشنایی کامل داشته‌اند و در تبیین مبانی نظری و اجرای عملی، از آن انحراف حاصل نمی‌کرده اند. حاکمیت این موضوع در موسیقی سنتی ایران که وابسته به بخش فرهنگ رسمی ـ غیربومیِ برخاسته از تمدن ـ شهرهای بزرگ ایران است، تا حدود هفتاد سال پیش برقرار بود؛ تا این‌که ورود و حاکمیت نظریه‌های جدید، که برخاسته و تقلیدی از اصول نظری ـ علمیِ موسیقی اروپایی بود، مسائل جدیدی پیش آورد. با این حال، هنوز در بیش‌تر نقاطی که موسیقی مقامی ایران به صورت دست نخورده اجرا می‌شود، به خصوص منطقه خراسان، این اصول قابل حس و سنجش است.

علاقه به فرهنگ ایرانی

برکشلی به زبان و مظاهر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی علاقه خاصّی داشت و تحت تأثیر استادش، محمود حسابی، به واژه‌یابی و واژه سازی‌های علمی با بهره‌گیری از مشتقاتِ ابداعی زبان فارسی ـ به شیوه فرهنگستان ـ توجه می‌کرد. پیشنهاد نام‌گذاری گام تعدیل مساوی نیم پرده‌ها به نام فارابی، انتخاب نام‌های «فار» و «فاراب» برای واحد سنجش لگاریتمی موسیقی (معرف نسبتی برابر ۰۰۲۰۹ر۰ لگاریتم که پیشنهاد فارابی بوده است) [۲۲] که در ۲۵ اسفند ۱۳۵۳ به تصویب انجمن فیزیک ایران رسید، نمونه‌هایی از این امر است. ( 1 )

« وی همچنین از اعضای فعال مجامع بین المللی مانند انجمن آکوستیک آمریکا و عضو سازمان بین المللی هنر فولکلور وابسته به یونسکو بود. استاد برکشلی همچنین افزون بر اشتغالات آموزشی و پژوهشی، عهده دار مدیریت گروه فیزیک دانشکده علوم دانشگاه تهران، معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی و ریاست کمیسیون ملی یونسکو در ایران بود و در بیش از ۲۰ کنگره جهانی علمی و هنری داخلی و خارجی شرکت فعال داشت. » (۲)

« وی در خصوص موسیقی و علم آن گفته است: «علوم همیشه به هم بستگی داشته اند. موسیقی و علم آن جزو ریاضی و از قدیم هم معمول بوده است. بحث درباره موسیقی تازگی ندارد و از سده های گذشته تا کنون در میان فلاسفه اسلامی و پیش از اسلام در یونان مطرح بوده است و همه فلاسفه اسلامی با وجودی که ظاهرا اشکالاتی به موسیقی وارد شده اما به این علم نیز آگاه بوده اند و معلوماتی داشته اند و ساز را به قدری با مهارت و دقیق زده اند که توانسته اند به عمق و مفهوم آن پی ببرند.»(۳)

وفات

سرانجام برکشلی در صبحگاه ۲۹ دی ۱۳۶۶ درگذشت و در قبرستان امامزاده عبداللّه رِی به خاک سپرده شد.

منابع :

( 1 ) ویکی تست

۲. مهدی برکشلی، گامها و دستگاههای موسیقی ایرانی، تهران ۱۳۵۵ ش.

۳. مهدی برکشلی، «موسیقی»، در ایرانشهر، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش