بسیاری از ما هنوز خاطره شنیدن قصّه « شنگول و منگول » و « دختر شاه پریان » را از یاد نبرده ایم . هنوز ترنم زیبای اشعار « دویدم و دویدم / سر کوهی رسیدم » و « عمو زنجیر باف ، بله ،.....» در خاطرات مان نقش بسته است . این آثار بخشی از ادبیّات شفاهی کودکان به حساب می آیند که بعدها زمینه ساز ادبیات مکتوب می گردند .
ادبیات شفاهی شامل ترانه ها ، متل ها ، قصّه ها ، لالایی ها و ترانه هاست .سراینده واقعی اولین اشعار و متل های کودکانه و یا اولین لالایی ها و کارآواها معلوم نیست . این آثار از زمانی نامعلوم به طور شفاهی ، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده اند. سابقه ادبیّات شفاهی بسیار درازتر از عمر ادبیّات مکتوب است .
ادبیّات کودکان به مفهوم امروزی در قرن نوزده میلادی و با همت « هانس کریستین آندرسن » شکل گرفت . وی داستان نویس دانمارکی بود که در آغاز با الهام از افسانه های عامیانه و با کمک تخیّل خویش آثاری را در حوزه ادبیّات کودکان پدید آورد . بعدها ادبیات کودکان از ادبیات عامیانه فراتر رفت و با نوآوری همراه شد . به تدریج در آثار کودکان جنبه های تربیتی و روان شناسی نیز مورد توجه قرار گرفت .
در ایران توجه به ادبیّات کودکان به عنوان یک شاخه مستقل در ادبیّات ، تا قبل از مشروطه مطرح نبود . هر چند که قبل از دوران قاجار نیز به طور پراکنده آثاری به چشم می خورد که در آنها کودکان را مورد توجه قرار داده اند اما این گونه آثار به طور مشخص برای کودکان به وجود نیامده بود . بلکه به طور ضمنی اشعار یا حکایاتی پند آمیز بیان کردند .
ایرج میرزا در دوره قاجار توجهی اندک به حوزه کودک داشت :
هـان ای پـسر عـزیـز و دلبند بشـنو ز پـدر نصیحتی چند
می باش به عمر خود سحرخیز وز خـواب سـحرگهان بپرهیز ......
یکی از بنیانگذاران ادبیّات کودک در ایران ، جبّار باغچه بان بود که در سال 1300 داستان ها و اشعار کودکانه ای خلق کرد . کم کم کسانی چون یحیی دولت آبادی و عباس یمینی شریف نیز آثاری برای کودکان خلق کردند . تحولات فرهنگی در اواخر قاجار و آشنایی با فن ترجمه ، موجب شد عده ای داستان هایی از کریستین آندرسن را به فارسی ترجمه کنند . از سال 1329 به دنبال تحوّلات فرهنگی ، روزنامه نویسی گسترش پیدا می کند و به تدریج ادبیّات کودکان به روزنامه ها و نشریات هم راه یافت .
« عباس یمینی شریف » از پیشکسوتان کار در زمینه ادبیّات کودکان بود و در سال 1335 به پیشنهاد او « مجله کیهان بچّه ها » منتشر شد . مطالب مفید این مجله در دانش افزایی و رشد خلاقیت نوجوانان تاثیرگذار بود .
در سال 1341 شورای کتاب کودک کار خود را آغاز کرد . وظایف اصلی این شورا ، بررسی و انتخاب کتاب های مناسب برای کودکان و نوجوانان و برگزاری هفته کتاب ، برگزاری برنامه ها و همایش های مربوط به کودکان است .
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز از سال 1344 فعالیّت خود را آغاز کرد علاوه بر انتشار کتاب های کودکان به تاسیس کتابخانه در نقاط محروم و ایجاد امکانات فرهنگی و آموزشی به منظور رشد خلاقیّت در کودکان توجه خاصی داشت در حال حاصر کانون در زمینه تولید ، خرید و پخش فیلم مخصوص کودکان و حمایت از نویسندگان کودک و نوجوان و مسابقات کتابخوانی نیز فعالیت دارد .
سال های بعد نویسندگانی به بازنویسی ادبیّات سنتی برای کودکان همت گماشتند . کسانی مثل احسان یار شاطر ، با داستان های شاهنامه ، مهدی آذریزدی با « قصّه های خوب برای بچّه های خوب » و زهرا خانلری با « داستان های دل انگیز ادب فارسی » ادبیّات کهن فارسی را به زبانی ساده و کودکانه بازنویسی کردند .
در زمینه شعر کودک ، افرادی چون « محمود کیانوش » و « پروین دولت آبادی » برای کودکان شعر هایی می سرودند که سادگی بیان ، روانی و کوتاهی از ویژگیهای بارز اشعار آنها بود . در سال های بعد از انقلاب اسلامی هم شاعران و نویسندگانی کار در زمینه ی کودکان را ادامه دادند . رضا رهگذر ، هوشنگ مرادی کرمانی ، افسانه شعبان نژاد ، شکوه قاسم نیا ، ناصر کشاورز ، عرفان نظرآهاری و جعفر ابراهیمی شاهد ، از فعالان حوزه ادبیات کودک هستند.
شادروان مهدی آذریزدی ( 1388 -1300 ) در معرفی ادبیات کهن فارسی به کودکان ایرانی نقش مهمی داشت .
از سال 1391 با پیشنهاد شورای عالی انقلاب فرهنگی ، روز درگذشت مهدی آذریزدی ( 18 تیرماه ) در تقویم به نام « روز ادبیات کودک و نوجوان » نامگذاری شده است . افسوس تا او زنده بود با این نامگذاری از او تقدیر نشد .
آذریزدی از پیشگامان ادبیات کودک در ایران بود و حکایت های متعددی از ادبیات فارسی را تحت عنوان قصه های خوب برای بچه های خوب ، بازنویسی کرد . از آثار دیگر او قصه های تازه از کتاب های کهن ، گربه ناقلا و گربه تنبل می باشند .
امروزه ادبیّات کودک و نوجوان یک شاخه تخصصی از ادبیّات است که علاوه بر جنبه ی سرگرمی ، به جنبه های آموزشی و خلاقیت نیز توجه دارد . و در این حوزه علاوه بر کتاب ، رسانه های صوتی و تصویری نیز مورد استفاده قرار می گیرند .
ادبیات فارسی از نظر محتوا و قالب ، متنوع و پربار است . در حوزه ادبیات کودک و ترجمه می توان از این گنجینه غنی بهره ها گرفت . داستان های شاهنامه ، مثنوی مولوی ، کلیله و دمنه ، مرزبان نامه ، گلستان و بوستان سعدی ، بهارستان جامی و.... منابع ارزشمندی هستند که برای بازنویسی ، نمایش ، تهیه فیلم و انیمشن و حتی ترجمه به کار می آیند .
کار با کودک و به ویژه نوشتن و ترجمه کتاب برای کودکان ، کاری حساس می باشد و به تخصّص ، دقّت و آگاهی کافی نیاز دارد . ادبیات کودکانه ، شاخصه هایی دارد که از ادبیّات بزرگسال متمایز می شود .
سادگی بیان ،گزینش محتوا و زبان مناسب و دوری از اطناب و پیچیده گویی از خصوصیّات بارز ادبیّات کودکان است .
چون که با کـودک سر و کـارت فِتاد
پـس زبـان کـودکی بـایـد گُشـاد
ذهن کودک همچون صفحه ای پاک است و آماده ی پذیرش هر چیزی است که به او معرفی می شود . همان طور که نگرش های علمی و آموزه های مفید به سرعت در ذهن کودک نقش می بندد ، افکار نادرست و خرافه پرستی نیز می تواند بر ذهن پاک کودک تاثیر گذارد و او را به بیراهه سوق دهد . یکی از هدف های کتاب های درسی و غیردرسی ، آموزش درست اندیشی است . کودکان باید تفکّر درست و شیوه های خلاقیت را بیاموزند . تجارب کودک از یک جا حاصل نمی شود . خانه ، مدرسه ، محیط همسالان ، کتابخانه ، رسانه ها و..... همه فرصت هایی یادگیری را برای کودک فراهم می کند و بر شکل گیری شخصیت او تاثیرگذارند . آموزش مفاهیمی چون دوستی ، همیاری ، حفظ محیط زیست و.... از کودکی آغاز می شود .
تولید کنندگان آثار ادبی و هنری کودکان با شیوه های ابتکاری و در قالب های گوناگون مثل شعر ، داستان ، نمایش ، بازی و ..... زمینه ی رشد فکری ، خلاقیّت و انگیزه به مطالعه را در کودکان ایجاد کنند .
دنیای کودک با دنیای قانونمند و سخت گیر بزرگترها تفاوت دارد . در دنیای خیال انگیز کودکان ، گاه فرشته ای پیدا می شود و همه ی آرزوها را برآورده می کند . گاه رابین هودی ظاهر می شود و به گرسنگان و فقیران کمک می کند . گاه کلاغی با آدم ها درد دل می کند . همه کودکان صرف نظر از تفاوت های رنگ و نژاد و زبان ، شباهت های زیادی با هم دارند . این شباهت ها را می توان در شعرها ، نقاشی ها و آرزوهایشان دید . در دنیای کودکان پاکی و صداقت حرف اوّل را می زند . دنیای کودک مرز نمی شناسد . همه ی بچّه ها مهرورزی و صداقت را از داستان ، از بازی ، از برکت باران ، از دانه دادن به پرنده ، از گرمی خورشید خانم و بهتر بگویم از متن زندگی فرا می گیرند . همه کودکان حق دارند از شادی ، امید ، صلح و دوستی بگویند و بشنوند . رسالت ادبیّات کودکان فراهم کردن زمینه پویایی و نوع دوستی در کودکان است . کتاب های درسی نیز در تفکر و پرورش خلاقیت کودکان نقش مهمی دارند . مفاهیمی چون انسان دوستی ، صلح ، حفظ محیط زیست و امیدواری را با زبانی جذاب از طریق کتاب های درسی می توان به کودکان آموزش داد.
نظرات بینندگان
متوجه نشدم بنده راجع به چه چیزی سیاه نمایی کردم ؟!!
ابتدا تعدادی از شاعران و نویسندگان در حوزه ادبیات معرفی شدند . بعد علت نامگذاری این روز و کمی هم از ویزگی های ادبیات کودک ذکر شده است
دوست فرهیخته سیاه نمایی کجای این نوشته بود ؟؟!
نسبت به شغل معلمی و تدریس چه گفته ایم ؟؟
اصلا در این موارد حرفی نزدیم .
استاد عزیز بنده نیز همچون شما دوست دارم در جایگاه معلمی بتوانم به فرزندان این مرز و بوم خدمتی کنم.
خداوند نیکی پناه تو باد ....