شاید به ندرت بتوان در ایران فردی را یافت که نام هاشمی رفسنجانی را نشنیده باشد و او را نشناسد . آیت الله هاشمی رفسنجانی روحانی، مفسر قرآن، و سیاستمدار ایرانی بود که به عنوان یکی از پرنفوذترین شخصیت‌های سیاسی جمهوری اسلامی شناخته می‌شد.
ریاست مجمع تشخیص ، رئیس مجلس ، رئیس جمهور ، رئیس مجلس خبرگان و فرماندهی کل قوا بخشی از سمت های این شخصیت برجسته بود .
او فعالیت های سیاسی مهم و تاثیرگذاری در زندگی سیاسی خود انجام داد که می توان در مورد هر کدام آنها مطالب بسیاری نوشت. در این نوشته رابطه ی آیت الله هاشمی با احزاب و تشکل ها را بررسی می کنیم تا بدانیم فعالیت های او در جهت تحزب و گسترش این بازوان جامعه مدنی چه چیزهایی بودند ؛ برای این منظور بهتر آن است به گفته و سیره آقای هاشمی رجوع کنیم .
آیت الله هاشمی در تابستان سال ۹۵ در دیدار معاون دبیرکل و اعضای احزاب سیاسی ( ICAPP )، تشکیل یک مجمع حزبی در دنیا و حداقل در منطقه را یکی از آرزوهای مبارزین و مسئولان انقلاب اسلامی از نخستین ماه های پس از پیروزی انقلاب دانست و گفت : « به خاطر اعتقادی که به تحزب داشتیم، در همان روزهای اولِ پس از پیروزی انقلاب، در حالی که به خاطر اختلافات سیاسی و شورش های کور، مشکلات فراوانی داشتیم، حزب جمهوری اسلامی را تاسیس کردیم که این حزب از عوامل موثر تثبیت نظام بود).
آیت الله احزاب را ضربه گیر نظام ها می دانست و معتقد بود مصلحت همه دولت هاست که احزاب قوی داشته باشند تا رقابت کنند و مردم بر اساس تفکرات و عملکردها، با رای خود، بهترین ها را انتخاب نمایند .
ایشان براین باور بود که با توجه به آگاهی مردم که به تدریج بیشتر می شود کشورهای دنیا حتی کشورهای کمونیستی در آینده به سوی دموکراسی خواهند رفت که احزاب پایه های آن خواهند بود.
آیت الله هاشمی در یک سخنرانی گفته بود : « حاکمان استبدادی همیشه مخالف فعالیت های احزاب مستقل هستند، چون مردم با اطلاع رسانی احزاب آگاه می شوند و مردم آگاه هم به مستبدین فرصت تاخت و تاز نمی دهند. اگر در کشورها احزاب نباشد سیستم های استبدادی در کشورها حاکم می شود .»
آیت الله هاشمی در فعالیت های سیاسی خود نیز فعالیت تشکیلاتی فراوانی داشت .
نقش ایشان در تاسیس و شکل گیری سه حزب مهم و تاثیر گذار آشکار است . او در بنیان گذاری حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز و حزب کارگزاران سازندگی ایران نقش آفرین بود . در تاسیس و فعالیت حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز نقش اساسی داشت و حزب کارگزاران سازندگی به تشویق ایشان توسط ۱۶نفر از اعضای هیئت دولت ، در اسفند ۱۳۷۴آغاز به کار کرد.
سنگ بنای حزب کارگزاران درست در مقطعی گذاشته شد که یک سال از عمر دولت دوم سازندگی باقی‌مانده بود. کارگزاران نخستین حزب سیاسی در ایران بود که از درون دولت شکل گرفت. هسته اصلی حزب کارگزاران سازندگی را نیروهای سیاسی پرنفوذ دولت آیت الله هاشمی تشکیل می‌دهند. اینها شواهد محکمی است که اعتقادات و گفته های آیت الله هاشمی در مورد احزاب و تشکل ها به شکل عملی نمود داشت.
آیت الله هاشمی اولین رئیس جمهور بعد از جنگ تحمیلی بود. او با دید توسعه گرا روند اقتصادی کشور را از حالت ویژه ی زمان جنگ به سوی اقتصاد نسبتا باز و کمتر دولتی تغییر داد. یکی از پیش زمینه های اولیه تشکل و تحرک و قدرت گرفتن احزاب می باشد که موجب تقویت طبقه متوسط و آماده شدن بسترهای فرهنگی و سیاسی در جامعه برای شکل گیری کارهای حزبی و تشکیلاتی شد چنان چه پس از اتمام ریاست جمهوری ایشان و انتخاب شدن سید محمد خاتمی نزدیک ترین نامزد ریاست جمهوری به وی شاهد تاسیس و شکل گیری احزاب و تشکل های بسیار بیشتری بودیم .
آیت الله هاشمی در جایگاه مسئول نظام جمهوری اسلامی سعی در تقویت و رفتاری برابر با احزاب و تشکل های جناح های مختلف داشت ولی دلایل مختلفی از جمله باور و رویکرد حزب گرا و باز سیاسی و فرهنگی - اقتصادی اصلاح طلبان؛ نظریات و عملکرد سال های اخیر آیت الله هاشمی موجب شد ایشان نقش حامی بزرگ و پدر معنوی احزاب اصلاح طلب را در سال های اخیر بر عهده گرفته و سعی در تقویت انسجام و تحرک این احزاب داشته باشند. ایشان در جلسه با حضور اعضای ارشد احزاب اصلاح طلب گفته بود :« در شرایطی که احزاب قوی نداریم، حزب های موجود باید مانند یک جبهه، در خانه احزاب با هم باشند و از بحث های تفرقه انگیز بپرهیزند که برای کشور مضر است.»
هاشمی بارها به عنوان سیاست مدار خود را در مقابل انتخاب مردم قرار داد و هیچ گاه از شکست های انتخاباتی نا امید نشد. عملکرد او در دو دهه ی اخیر موجب شد منتقدین جدی وی در احزاب مختلف به حامیان اصلی وی در انتخابات مبدل شوند.
قطعا هاشمی نیز مانند هر سیاست مداری نکات قوت و ضعفی داشت در برخی مواقع احزاب به وی نزدیک تر و در مواقعی منتقد عملکرد وی بودند ولی آن چه که منتقدان و موافقین وی بدان معترفند این است که نگاه توسعه گرا و حزب گرایانه هاشمی موجب رشد و ارتقاء فعالیت احزاب در جمهوری اسلامی شد .
هم اکنون و پس از درگذشت آیت الله هاشمی باید منتظر ماند و دید که آیا نزدیکان و حامیان ایشان توان ارتقاء و قدرتمند کردن احزاب را بیش از پیش دارند یا دچار نوعی انفعال خواهند شد ؟