1.جان رالز فیلسوفی لیبرال بود که به اندیشیدن پیرامون عدالت و اصول آن و نظریه پردازی در خصوص آن پرداخت . وی دو اصل برای عدالت پیشنهاد داد. اصل اول پیشنهادی وی این بود که :
« می باید ثروت از طبقات بالا به طبقات پایین سرازیر شود و دولت به این منظور در برابر گرایش عمومی بازار به تمرکز ثروت موانعی ایجاد کند ، اما طبق اصل دوم عدالت ، این گونه توزیع ثروت و مداخله دولتی نباید از حدی فراتر رود که کارایی و تولید اقتصادی را کاهش دهد و به انگیزه فعالیت اقتصادی افراد آسیب برساند . ( عقل در سیاست ، حسین بشیریه ، نشر نگاه معاصر ،1394، ص126).
رالز فیلسوفی لیبرال بود ولی به عدالت و انصاف توجه جدی داشت . از همین رو دفاع از عدالت فقط بر دوش نیروهای چپ گرا نیست. لیبرال ها نیز در باب عدالت اندیشیده اند و با توجه به اینکه عدالت یکی از مهم ترین نیازهای زندگی انسان است در این مسیر تلاش نموده اند .
عدالت در عرصه های مختلف به ویژه آموزش و پرورش همواره مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران بوده است .
2. در طول دو ماه گذشته چند اتفاق و رویداد مهم و قابل توجه رخ داد . سال تحصیلی 1399-1400 در سایه سنگین و مرگ بار کرونا آغاز شد و آغازی متفاوت را رقم زد .حتی نسلی که روزهای سخت جنگ تحمیلی را به خاطر دارند و درس خواندن زیر بمباران و موشک باران را تجربه کرده بودند با آغازی متفاوت برای سال تحصیلی جدید روبه رو شدند . بازگشایی حضوری یا غیرحضوری مدارس در سال جدید مهم ترین چالشی بود که همزمان با آغاز سال تحصیلی در افکار عمومی به وجود آمد . عده ای استناد می کردند که باید از بازگشایی حضوری مدارس حمایت کرد و در برابر آن عده ای با توجه به مشکلات بازگشایی مدارس و امکان شیوع گسترده تر بیماری کرونا خواهان بسط آموزش غیر حضوری بودند . فقدان زیرساخت های لازم و عدم دسترسی تعداد زیادی از دانش آموزان به فضای مجازی که میزان آن حداقل سه میلیون نفر تخمین زده می شود بر شدت این مشکلات افزوده است .
اتفاق دیگر خودکشی یک دانش آموز 11 ساله دراستان بوشهر که دلیل عدم دسترسی به گوشی همراه عنوان شده است و نشانه بارز مشکلاتی است که جامعه به دلیل فقر و ناداری تحمل می کند . رخداد دیگر نیز اعلام نتایج کنکور سال 99 بود که براساس گزارش رسانه ها ، بخش زیادی از حائزین رتبه های آن از محصلان مدارس غیردولتی و برخی مدارس خاص دولتی بودند . این سه رخداد درکنار یکدیگر نمایی از آموزش و پرورش امروز ما را نمایان می سازد . آموزش و پرورشی که در آن بحرانی همچون کرونا بخش زیادی از دانش آموزان را در ادامه تحصیل با مشکل روبه رو می کند . خانواده هایی که از تامین نیازهایی همچون گوشی همراه ناتوانند . ساختاری که برونداد آن در کنکور در خدمت قشر خاصی قرار دارد که از امکانات بیشتری برخوردارند . چه لزومی دارد که دولت از مدارس غیردولتی حمایت نماید و نیرو یا نیروهای موظف و فضای فیزیکی در اخیتار آن ها بگذارد در حالی که هزینه های فوق حق دانش آموزان مدارس دولتی است ؟
نمای فوق نشان می دهد آموزش و پرورش با تمام تلاش ها از حل بحران ناتوان است . تغییر دولت ها و افراد نیز در این آموزش و پرورش تحول چندانی به وجود نمی آورد و فقط اندکی بر کم و زیاد شدن عقلانیت در رویکردهای اجرایی تاثیر می گذارد .
- آموزش و پرورش امروز ایران یک آموزش و پرورش برمبنای سرمایه داری لجام گسیخته است . درواقع اگر دو اصل مربوط به عدالت را لز را در مورد آموزش و پرورش به عنوان شاخص در نظر بگیریم ، آموزش و پرورش در برابر گسترش سرمایه داری مقاومتی نمی کند و فقط به اصل دوم عدالت وی پای بندی کامل دارد . این در حالیست که عدالت اجتماعی به عنوان مهم ترین خواسته مردم ایران درانقلاب اسلامی در کنار سه شعار ( استقلال ، آزادی و جمهوری اسلامی ) قرارداشت . براساس اصل سی ام قانون اساسی نیز « دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.» ولی امروز با هزاران مدرسه غیردولتی و آموزشگاه های رنگارنگ علمی و زبان و سایه سنگین موسسات کنکور و کمک آموزشی روبه رو هستیم که مناسبات آموزش و پرورش را را از یک نهاد فرهنگی واجتماعی به یک " صنعت" تغییر داده اند . از ابتدای تشکیل مدارس غیردولتی در سال های پس از انقلاب ، طرفداران آن مدعی بودند که تشکیل مدارس فوق بار سنگین آموزش و پرورش را کاهش می دهد و باعث توجه بیشتر به مدارس دولتی می گردد . نهاد متولی آموزش و پرورش به اشکال مختلف می کوشد زمینه حضور سرمایه را در آموزش و پرورش باز کند . تشکیل مدارس شتر گاو پلنگی مانند " مدارس هیات امنایی" و واگذاری کلاس های پیش دبستانی به بخش خصوصی از جمله این موارد است . همچنین بازگردن راه کسب درآمد برای آموزش و پرورش ، این نهاد را از وظایف اصلی خود دور کرده است .در حالی که مدارس دولتی کاملا فراموش شده اند و سال هاست سرانه اندک دانش آموزی نیز به مدارس پرداخت نمی شود و برنامه مشخصی برای ارتقای سطح آموزشی مدارس دولتی وجود ندارد. موارد فوق کارآمدی و مشروعیت نهاد آموزش و پرورش را در نزد جامعه ایران کاهش داده است و در حال تغییر چهره آموزش و پرورش از یک نهاد فرهنگی و اجتماعی به یک بنگاه اقتصادی می باشد . برخلاف جامعه ایران که درطول سال های گذشته نشان داده است به عدالت اجتماعی حساسیت فراوانی دارد ؛ آموزش و پرورش به صورت مداوم در سیطره بیشتر اقتصاد سرمایه داری بی برنامه و لجام گسیخته قرار می گیرد . از همین رو آموزش و پرورش امروز ایران یک آموزش و پرورش طبقاتی و غیرعادلانه شده است . ناعادلانه بودن آموزش و پرورش مهم ترین نقطه بحرانی این نهاد است که موجب انباشت بیشتر معضلات شده است .
- در حال حاضر با انباشت معضلات فراوانی در آموزش و پرورش روبه رو هستیم که کرونا به بازنمایی آن کمک کرده است . ولی بی عدالتی مهم ترین معضلی است که در ذهن مدیران آموزش و پرورش از جناح های مختلف به عنوان یک اصل پذیرفته شده است و در تمام سطوح مدیریتی به عنوان یک رویکرد بدیهی به شمار می رود . حال آنکه هر نوع تحول در جامعه ایران در جهت اقتصاد مقاومتی ، رونق تولید ، اشتغال زایی و توسعه علمی بدون آموزش و پرورش کارآمد و توسعه یافته امکان پذیر نمی باشد . آموزش و پرورشی که با کاهش بی عدالتی ها به صورت مستمر در جهت کیفیت بخشی به عدالت آموزشی و پرورشی حرکت کند توان تحول سازی در جامعه ایران را خواهد داشت . دکتر محمود سریع القلم در کتاب " عقلانیت و آینده توسعه یافتگی در ایران " اصول توسعه را « افت و توانایی های فکری – سازماندهی هیات حاکمه ، توجه به علم ، نظم ، آرامش اجتماعی ، نظام قانونی ، نظام آموزشی و فرهنگ اقتصادی » برمی شمرد .از منظر وی ؛ « از آنجا که توسعه ، بهره برداری از امکانات مادی و انسانی است با شناخت و روش و ابداع ارتباط نزدیکی دارد . شناخت بهترو عمیق تر امکانات و مشکلات ، طرح روش های نو جهت پیشبرد اندیشه ها و ابداعات علمی و صنعتی ، به سیستم آموزشی و پژوهشی پویا و مرتبط نیازمند است . » ( عقلانیت و توسعه یافتگی ایران، محمود سریع القلم ،مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه ،1386،ص58) این پویایی باید در جهت بهره برداری از امکانات مادی و انسانی باشد در حالی که روال آموزش و پرورش ایران تلاش در جهت بالقوه کردن همه امکانات نیست؛ زیرا در آموزش و پرورش طبقاتی فعلی عمده تلاش ها در جهت آماده سازی فضا برای حضور موثر بخش خصوصی برای خدمت رسانی به عده ای خاص می باشد . همین روال طبقه متوسط و ضعیف جامعه ایران را نیز در مشقت قرارداده است که با تمام توان مخارج خارج از توان خود برای تحصیل فرزندانشان هزینه نمایند تا از این قافله عقب نمانند . در این شرایط پویایی در آموزش و پرورش به یک طنز شبیه است .
5. غیرعادلانه بودن آموزش و پرورش در شرایط فعلی به عنوان یک معضل اساسی از طرف جامعه معلمان ، گروه های سیاسی ، نخبگان و مدیران به رسمیت شناخته نشده است و در لابه لای ده ها معضل دیگر گم شده است . ادامه این روند نیز به سوداگری در آموزش و پرورش دامن می زند و نه تنها مانع بزرگی برای توسعه کشور می گردد که آسیب های روحی و ذهنی فراوانی به فرزندان جامعه ایران وارد می کند . لذا دفاع از اصل " آموزش و پرورش به عنوان یک حق " به منظور ایستادگی در برابر فضای فعلی یک ضرورت اجتناب ناپذیرمی باشد . حتی با تفکر لیبرالی هم روند فعلی آموزش و پرورش در ایران غیرعادلانه می باشد زیر ا همه چیز برای درآمد زایی مهیا است ولی مانعی بر آن اندیشیده نمی شود و لجامی بر سرمایه داری خشن موجود در آموزش و پرورش زده نمی شود . آموزش و پرورشی که با کاهش بی عدالتی ها به صورت مستمر در جهت کیفیت بخشی به عدالت آموزشی و پرورشی حرکت کند توان تحول سازی در جامعه ایران را خواهد داشت .
- آیه 188 سوره بقره تاکید دارد که ؛ « وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ » و اموالتان را در میان خود به باطل و ناحق مخورید. و آن را به عنوان رشوه به سوی حاکمان سرازیر نکنید تا بخشی از اموال مردم را [با تکیه بر حکم ظالمانه آنان] به گناه و معصیت بخورید، در حالی که [زشتیِ کارتان را] می دانید. (۱۸۸ ) علامه طباطبایی در تفسیر آیه فوق بر امضای مالکیت فردی توسط قرآن کریم تاکید دارد ( تفسیر المیزان ، علامه طباطبایی ، جلد2،دفتر انتشارات اسلامی ،ص 74) . مرحوم آیت الله طالقانی در تفسیر خود ( پرتوی از قرآن ) در تفسیر آیه فوق تاکید دارد : مالکیت به حق و حقیقی از آن خداوند و حق بهره مندی و انتفاع برای بندگان است و در حد احتیاج و خدمت و کار ....» ( تفسیر پرتوی از قرآن ، آیت الله طالقانی ،ج 2، شرکت سهامی انتشار ،1350،ص75) ایشان در کتاب اسلام و مالکیت خود نیز به اشاره به آیه فوق و با توجه به کلمه "بینکم" و تکرار ضمیر" کم " استدلال می کند که « اموال از جهتی باید مورد تعلق و حق عمومی در میان باشد تا هرکسی در حد حق و استحقاق به آن ها دسترسی داشته باشد » ( اسلام و مالکیت ، آیت الله طالقانی ، ص 75) .برداشت از آیه فوق به عنوان عمومی شدن حق و امکان دسترسی همگان از آن به قدر استحقاق را باید شامل آموزش و پرورش نیز دانست که در شرایط فعلی یکی از مهم ترین نیازهای بشر می باشد .. از همین روست که قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل چهل و سوم خود یکی از مهم ترین بنیان های نظام اقتصادی ایران را تامین نیاز های اساسی جامعه بر می شمرد که شامل "مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت، درمان، آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده برای همه" می باشد . ولی متاسفانه سیاست ها و برنامه های در حال اجرا با آنچه در بند فوق آمده است تفاوت های اساسی دارد .آموزش و پرورش نه تنهابه عنوان یک حق در حال فراموشی است که آموزش و پرورش غیرعادلانه امری عادی دانسته می گردد .
- « آموزش و پرورش به عنوان یک حق » یک آرمان است که باید با توجه به شرایط موجود دستیابی به آن تا حد زیادی سخت و ناشدنی است . آموزش و پرورش غیرعادلانه آن چنان بر ذهنیت و تفکر مدیران و صاحب نظران سایه انداخته است که راه دیگری جز آن را نمی بینند . شاید ارائه برنامه هایی در جهت عادلانه کردن آموزش و پرورش نخستین گام برای " آموزش و پرورش به مثابه حق" باشد . پیشنهاد هایی که نیازمند بحث و بررسی می باشند . موارد زیر نمونه ای از پیشنهاد فوق است:
الف) چه لزومی دارد که دولت از مدارس غیردولتی حمایت نماید و نیرو یا نیروهای موظف و فضای فیزیکی در اخیتار آن ها بگذارد در حالی که هزینه های فوق حق دانش آموزان مدارس دولتی است ؟ همچنین امکاناتی که در اختیار مدارس غیردولتی قرار می گیرد باید با نرخ آزاد محاسبه گردند .
ب) کلیه هزینه هایی که باید فعالیت مدارس غیردولتی از دوش دولت برداشته می شود محاسبه و اعلام گردد و صرف مدارس دولتی مناطق کم برخوردار و محروم گردد .
ج ) درآمدهای وزارت آموزش و و پرورش که از طریق اجاره اماکن و مانند این ها تامین می گردند به صورت کامل صرف ارتقای سطح مدارس غیر دولتی و تجهیز آن ها شوند .
د) طرح های کیفیت بخشی مانند " تعالی و تدبیر " مورد نقد و بررسی جدی قرار گیرند و از شکل مستند سازی و کاغذ بازی خارج شوند . این طرح ها باید در خدمت رشد سطح مدارس دولتی قرار گیرند و آثار و نتایج آن به صورت کیفی قابل سنجش باشند .
ه) وزارت آموزش و پرورش زمینه فعالیت موسسات کمک آموزشی را با تغییر کتاب های درسی و ساده سازی آن ها و انتشار همزمان و عمومی موارد لازم کمک آموزشی از طرف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی کاهش دهد .
و) استاندارد مدارس تهیه و تدوین گردد و مدارس بر اساس استاندارد فوق درجه بندی شوند و برنامه های لازم برای ارتقای درجه مدارس تدوین و اجرا گردد .
ز) نیروهای کیفیت بخش مدارس مانند معاونین مورد توجه قرار گیرند و به ویژه در قربانی کمبود نیروی انسانی نگردند .
ح) در برابر تمکر منافع عده ای در مدارس غیردولتی و نفوذ آن ها در مدیریت آموزش و پرورش راهکارهای جدی پیش بینی گردند .
ط) یکی از مهم ترین اقدامات برای عدالت گستری در آموزش و پرورش و زمینه سازی برای استفاده عمومی از این حق تلاش برای رشد سهم آموزش و پرورش در تولید ناخالص داخلی است که به جز در برخی موارد مثل "دوره دوم دولت حجت الاسلام خاتمی" کمتر در مورد آن اهتمام شده است .
واکاوی نسبت آموزش و پرورش و عدالت زمینه ساز توجه بیشتر به " آموزش و پرورش به مثابه حق " می باشد . حقی که همگانی است و زمینه ساز رشد و توسعه کشور می گردد و اهمیت دادن به آن نیازمند گذر از مباحث فرعی و توجه به مباحث راهبردی می باشد .
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
