در نظام های آموزشی علاوه بر آموزش درسی به جنبه های تربیتی نیز توجه می شود . برنامه های فرهنگی که در مدارس برگزار می شود ، به منظور تاثیر گذاری در تربیت و رشد شخصیت کودکان و نوجوانان است . در نظام اداری آموزش و پرورش فعالیت های پرورشی ، تربیت بدنی و مشاوره زیر نظر امور تربیتی انجام می شود . در این میان سهم زیادی از برنامه ها به معاون پرورشی اختصاص دارد .
برنامه های معاونت پرورشی
برنامه های پرورشی مدارس در دو بخش ( قرآن و معارف ) و ( فرهنگی – هنری ) عرضه می شود . بخش قرآن و معارف شامل مسابقات قرائت قرآن ، احکام ، صحیفه سجادیه ، نهج البلاغه ، تفسیر قرآن و انشاهایی با موضوعات دینی است .
بخش فرهنگی – هنری شامل مسابقات سرود ، انواع نمایش ( عروسکی ، صحنه ای ، نقالی ، نمایش نامه خوانی ) ، نشریه الکترونیک ، وبلاگ ، مطالعه و تحقیق ( تهیه مقاله پژوهشی ) داستان نویسی ، سرودن شعر ، نقد ادبی و.... می باشد .
البته مسابقات فرهنگی - هنری در این سطح گسترده در همه مدارس کشور اجرا نمی شود .
معمولا معاون و مربی پرورشی ، تخصص کافی در تمام این رشته های هنری را ندارند . علاوه بر آن مدارس نیز بودجه کافی برای جذب مربی در اختیار ندارند . در هر مدرسه متناسب با شرایط موجود بعضی از این مسابقه ها اجرا می شود . علاوه بر مسابقات ( فرهنگی – هنری ) و ( قرآن و عترت ) اجرای آیین های جشن و سوگواری ، مراسم صبحگاه ، دعوت از کارشناسان دینی به مناسبت های خاص ، تشکیل هیئت های عزاداری ، جشن تکلیف ، برگزاری اردوهای دانش آموزی ، نماز جماعت و انتخابات شوراها نیز زیر نظر معاون پرورشی انجام می شود .
در اغلب مدارس معاون و مربی پرورشی ، از برگزاری مراسم نماز جماعت ، سخنرانی کارشناسان مذهبی ، روضه خوانی و ..... گزارش تهیه می نمایند و همراه مستندات به اداره متبوع خود ارسال می کنند . بدیهی است که این تراکم برنامه ها ، کارِ معاون و مربی پرورشی را سنگین می کند .
ارسال بخشنامه های معاونت پرورشی ، آن قدر سریع است که معاونان پرورشی گاه فرصت اطلاع رسانی تمام بخشنامه ها را هم پیدا نمی کنند . علاوه بر این برنامه ها ، معمولا تابلوهایی در مدارس وجود دارد که به معاون پرورشی ، مشاور ، تربیت بدنی و بهداشت اختصاص دارند . از این تابلوها ، حجم زیادی از مطالب مربوط به معاون پرورشی است که شامل احادیث و ادعیه دینی ، شعارها و تصاویر مناسبتی است . در بعضی مدارس حتی تابلوهای پرورشی بر اساس موضوع تفکیک شده اند :
تابلو مختص حجاب ، تابلو ادعیه و احادیث ، تابلو نماز ، تابلو مهدویت ، تابلو بسیج و......
از پوسترهایی که بر در و دیوار مدارس نصب می شود ، بیشترین حجم به پوسترهای مذهبی و اعتقادی اختصاص دارد .
اولین پرسشی که به ذهن می رسد ، این است که معاونت پرورشی این وزارتخانه از مراحل و مدت زمان اجرایی شدن بخشنامه ها ، به درستی اطلاع دارند ؟ همچنین از حجم کتاب های درسی و امتحانات پی در پی دانش آموزان مطلع هستند ؟
اطلاع رسانی محتوای بخشنامه ها به دانش آموزان ، ثبت نام از متقاضیان و در نهایت تمرین و پیگیری اجرای هر برنامه وقت زیادی می گیرد . اغلب معاونان پرورشی از حجم زیاد بخشنامه های این معاونت شاکی هستند و به گفته خودشان صدایشان به جایی نمی رسد . عجیب تر آن که بیشتر این مسابقات اواخر آذر و دی ماه باید به اداره ارسال شود که فصل امتحانات است !!!
واقعیت این است اهداف پرورشی – و گاه سیاسی – که در این برنامه ها دنبال می شود ، برای عملی شدن ، زمان زیادی را طلب می کند . زمانی بیش از آن که دانش آموزان را در اختیار داریم و از طرفی محتوای اغلب برنامه ها و اهداف آنها یکسان است . شتابی که معاونت پرورشی وزارتخانه برای تربیت دینی نوجوانان این کشور در پیش گرفته ، خارج از حد متعارف است و باید به این معاونت گفت : به کجا چنین شتابان .... ؟!!
بررسی محتوای برنامه های پرورشی
بررسی محتوای برنامه های صبحگاه ، مسابقات ، سخنرانی ها ، برنامه های مناسبتی ، محتوای تابلوها و پوسترهای پرورشی نشان می دهد بیشترین حجم موضوعات ، مربوط به مسائل اعتقادی و مناسبت های مذهبی است . در انبوه بخشنامه های ارسالی به معاون پرورشی ، تنوع چندانی دیده نمی شود . اغلب برنامه های فرهنگی مدارس ، بر اساس یک اندیشه و تفکر غالب شکل می گیرد که پیرامون موضوعات عقیدتی است عاری از هر گونه نوآوری .
با توجه به اینکه در تمام سطوح تحصیلی ، آموزه های دینی در کتاب های درسی تدریس می شود ، آمیختگی بیش از حد برنامه های پرورشی با موضوعات اعتقادی برای نوجوانان تکرار مکررات است .
تجارب این سال ها نشان می دهد از این تکرارها نتیجه مطلوبی نگرفته ایم و علیرغم تمام این تبلیغات نتوانسته ایم بر گرایش های فکری نوجوانان تاثیر قابل توجهی بگذاریم . هر چه در مسائل اعتقادی سخت گیری ها را بیشتر کردیم و در را به روی اندیشه های نو بستیم ، کم توجهی ها در این نسل بیشتر شد .
از طرفی مدارسی چون مدارس علوم و معارف اسلامی و حوزه های علمیه در کشور ما دایر هستند که با اهدافی خاص تاسیس می شوند و چنانچه نوجوانانی مایل به تحصیل در این رشته ها باشند می توانند در این مدارس ویژه ثبت نام کنند .
در انبوه برنامه های پرورشی ، به حوزه های ملی و میهنی و حتی ادبی کمتر توجه می شود . جای شعر و موسیقی در برنامه های فرهنگی مدارس ، خالی است . شعر و موسیقی غذای روح هستند که به انسان آرامش و نشاط می بخشند . متاسفانه از این غذای روح در مدارس ما خبری نیست . در این زمینه خط قرمزها زیاد هستند و آن قدر تنوع تصمیم گیری هست که کسی حتی به پیشنهاد دادن هم فکر نمی کند .
موسیقی به عنوان یک ابزار قدرتمند آموزشی در افزایش آرامش و رشد خلاقیت مؤثر است . در حالی که روانشناسان ، معتقدند موسیقی می تواند در درمان اختلالات روانی مؤثر باشد و موجب التذاذ روحی می شود ، در آموزش و پرورش در را به روی موسیقی بسته ایم حتی به مناسبت های ویژه ، یک موسیقی کوتاه و یا همنوازی یک ارکستر را نمایش نمی دهیم .
سرودهای زیبایی در شبکه های مجازی دست به دست می گردد که از نظر محتوا و اجرا با فضای آموزشی تناسب دارند اما حتی این سرودها مجوز ورود به مدارس را ندارند . اهداف پرورشی مدارس در یک جهت خاص و با غلظت مسائل دینی انتخاب می شوند .
با ایجاد تنوع ، طرحی نو دراندازیم
نوجوان امروزی تنوع طلب و نوگراست . شعارهای تکراری و نصایح خشک و مستقیم برای آنان جذبه ای ندارد .
امروزه حتی آموزه های تربیتی و انتقادی را در قالب های هنری ارائه می کنند . با تنوع بخشیدن به برنامه های پرورشی می توان فضای شادتری را در مدارس ایجاد کرد .
در مراسم صبحگاه بعد از قرائت دعا و احادیث ، غالبا نصایح تکراری ، تهدید نمره انضباط و به مناسبت هایی شعارهای مرگ بر ... مرگ بر .... برگزار می شود . در این مراسم نوجوانان کمتر مطالبی را می شنوند که به تلطیف روحیه آنها کمک کند . در برنامه های فرهنگی مدارس ، جای ادبیات و موسیقی خالی است . مراسم صبحگاه می تواند با پیام های دوستی و صلح ، با نغمه ای لطیف و با سرود همدلی ، یک روز خوب و مثبت را رقم بزند .
شعر و موسیقی که روح انسان را جلا می بخشد ، در برنامه های فرهنگی مدارس جایگاهی ندارد . .در جشن ها و آیین های ملی - به جز دهه فجر و آن هم یک سرود - نغمه ی موسیقی به گوش نمی رسد . اگر هم باشد آن قدر اندک است که شنیده نمی شود در حالی که در بسیاری از کشورها آموزش موسیقی یک واحد درسی است و کودکان با موسیقی بزرگ می شوند .
در برنامه های فرهنگی مدارس ، بهره گیری از آثار ادبی هم نادیده گرفته می شود . در مراسم صبحگاه خواندن چند بیت از شاهنامه فردوسی که روح میهن دوستی را برمی انگیزد و خواندن ابیاتی از شاعران سنتی یا معاصر که موجب التذاذ ادبی و تلطیف روحیه می شود ، فراموش گشته است .
ادبیات فارسی سرشار از آموزه های اخلاقی ، صلح آمیز ، میهن دوستی و توصیفات گوناگون است . متاسفانه در برنامه های فرهنگی مدارس به این گنجینه ادبی توجهی نمی شود .
قرائت اشعار زیبا ، نقل یک حکایت ، معرفی شخصیت های علمی ، فرهنگی ، خاطرات یا سفرنامه بزرگان و ... موجب التذاذ ادبی می شود . بهره گیری از ادبیات می تواند انگیزه ای در نوجوانان ایجاد کند تا شعری را به خاطر بسپارند و حکایتی را در ذهن خود ثبت کنند و بدین ترتیب بر دانش ادبی آنها هم افزوده می گردد .
امروزه خشونت در جامعه ما بیداد می کند . این خشونت را در نزاع های خیابانی ، در مواجهه با وضعیت ترافیکی و در برخوردهای روزمره مشاهده می کنیم .
برای کاهش خشونت باید جامعه را به شادی و آرامش سوق داد . هنر متعالی نقش مهمی در کاهش خشونت دارد . برای رسیدن به آرامشی درونی و تلطیف روحیه افراد ، ادبیات و موسیقی بسیار کارساز هستند . دانش آموزان در مدرسه با استرس های مختلفی مواجه می شوند ، ابزار هنر ( موسیقی ، شعر ، سرود و نمایش ) می تواند در کاهش این استرس مؤثر باشد .
آن چه مسلم است در نظام آموزشی شالوده تفکر سازنده ، نوآوری و تقویت روحیه پرسش گری کودک و نوجوان شکل می گیرد . اگر در یک نظام ، نوجوانان تنها با یک طرز تفکر تربیت شوند و زمینه نقد مهیا نباشد ، آزاد اندیشی و خلاقیت رشد نمی کند . برای پرورش نوجوانانی شاد و مبتکر ، به فضایی شاد و با طراوت در مدارس نیازمندیم .
برای تحقق این منظور ، می توان هنر و ادبیات را در بخشی از برنامه های فرهنگی جای داد . برای ایجاد چنین تحولاتی و برای شادکردن فضای مدارس ، به تحولی جدی در نگرش مدیران و مسئولان آموزش و پرورش نیازمندیم .