یکی از شیوه های ارتباط بین انسان ها « نوشتن » است که برای آموزش ، اطلاع رسانی ، بیان احساسات و خلق آثار ادبی به کار می رود . حوزه نویسندگی بسیار گسترده و متنوع است . مقاله ، خاطره ، سفرنامه ، گزارش ، قطعه ادبی ، یادداشت های روزانه و داستان ، قالب های مختلف هستند که هر کدام به شیوه ای خاص نوشته می شوند .
در کتاب های درسی راه کارهایی برای تقویت افزایش مهارت های نویسندگی ، توصیه شده است . از راه های ساده ای چون تبدیل گفتار به نوشتار و یادداشت های روزانه گرفته تا خاطره نویسی ، خلاصه نویسی و در سال های بالاتر مقاله ، گزارش و طنز آموزش داده شده اند .
« نوشتن » مهارتی است که با تکرار و تمرین و البته با مطالعه تقویت می شود . داشتن ذوق و استعداد ، شرط اول خوب نوشتن است اما آن چه موجب پرورش استعداد و تکامل آن می گردد ، تمرین و ممارست و در کنار آن مطالعه است که در شکوفایی استعداد مؤثر است . چه بسیار استعدادها که به دلیل ناشناس ماندن و بی توجهی ، زمینه رشدشان فراهم نمی شود و یا هیچگاه کشف نمی گردند .
از تمرین نوشتن تا عادت به نوشتن
یکی از مشکلاتی که اغلب دانش آموزان ، دانشجویان و حتی فارغ التحصیلان با آن روبه رو هستند ، « نوشتن » است .
بسیاری از فارغ التحصیلان دانشگاه ها در نوشتن یک مقاله ، پایان نامه دانشجویی و حتی در نوشتن یک گزارش شغلی ، توانایی لازم را ندارند . این ضعف در نوشتن به دوره نوجوانی هم برمی گردد . دورانی که کمتر به نوشتن اهمیت می دادیم و نوشتارهای ساده ای چون خلاصه نویسی ، یادداشت های روزانه و یا ثبت خاطرات را جدی نگرفتیم . نوشتن را می توان به سادگی شروع کرد . چند سطر توصیف ساده از محیط ، گزارشی از گردش علمی ، یک قطعه ادبی حتی اگر محتوایی پیش پاافتاده باشند ، تمرین ساده ای برای نوشتن هستند . این نوشتن ها اگر ادامه داشته باشد و با مطالعه همراه شود ، به تدریج بر تجارب نگارنده افزوده می شود .
معمولا کسانی که از نوجوانی نوشتن خاطره ، داستان و... را آغاز می کنند و به طور پیوسته ادامه می دهند ، نوشتن برایشان آسان تر و به صورت عادت می شود و با تمرین و مطالعه مهارت بیشتری در نویسندگی کسب می کنند .
قواعد نوشتن که در کتاب های درسی آمده است ، اگر چه مفید است اما بسیار محدود و در چهارچوب کتاب درسی است . این قواعد ، نقطه شروعی است که انگیزه ای را ایجاد کند و تفاوت انواع قالب های نوشتاری را روشن می سازد .
بدیهی است خوب نوشتن ، مستلزم مطالعه هدف مند ، تمرین کافی و بهره مندی از توصیه های کارشناسان این حوزه است . دبیران مجرب ، فراتر از کتاب های درسی ، راه کارهایی مفید به دانش آموزان توصیه و کتاب هایی در باره افزایش مهارت های نویسندگی به آنان معرفی می کنند . مثلا اگر کسی به نوشتن داستان علاقه مند است ، علاوه بر خواندن داستان های مختلف ، باید کتاب هایی هم در باره عناصر داستان و نقد داستان مطالعه کند تا بتواند چیزی شبیه به داستان خلق کند . مهارت نوشتن بدون مطالعه و تمرین ، تکامل نمی یابد .
نوشته های خودجوش
صرف نظر از نوشته هایی که به عنوان تکلیف درسی یا نیاز و یا سفارش است ، بعضی نوشته ها با انگیزه های شخصی و به صورت خودجوش از ذهن تراوش می کند . خاطره نویسی ، یادداشت های روزانه و حسب حال نویسی ( اتوبیوگرافی ) از این نوع هستند . خاطرات ، بازنویسی حوادث تلخ و شیرینی است که به نوعی در آن ها حضور داشته ایم و با توصیف شان جذابیت و تاثیرگذاری آنها را با دیگران به اشتراک می گذاریم . وقایع پیرامون ما با گذر زمان در غبار فراموشی از صفحه ذهن پاک می شوند . اتفاقات زندگی خود و اطرافیان مان و رویدادهایی که شاهد آن ها بوده ایم ، برگ هایی از دفتر زندگی ماست که با مکتوب شدن می تواند ماندگار شود . خاطره ها علاوه بر التذاذ ادبی موجب انتقال تجارب و آگاهی از گذشته نیز می شود .
در حالی که فرهنگ خاطره گویی بین اغلب اقشار رایج است ، اما به خاطره نویسی توجه چندانی نمی شود .
اغلب جوانان و حتی بزرگسالان به راحتی خاطرات دوران کودکی ، دوره سربازی و دانشجویی خود را با آب و تاب بیان می کنند و هر بار با افزودن ِ شاخ و برگ بر جذابیت آن می افزایند . نوجوانان از رفتن به یک جشن یا مراسم ویژه ، از حوادث مدرسه و از رفتار معلم ها ، ساعت ها توصیف شفاهی دارند اما اغلب هیچ گاه به ثبت این خاطرات نمی اندیشند .
امروزه جوانان حتی به نوشتن یادداشت های روزانه هم تمایلی ندارند . ایجاد انگیزه در دانش آموزان و حتی دانشجویان و تشویق آنان به نوشتن ، زمینه مناسبی برای رشد استعدادها فراهم می کند . معمولا نوجوانان بر اساس ذوق و فارغ از رعایت فرم و تکنیک می نویسند و به ساده نویسی بیشتر تمایل دارند . اگر چه این نوع نوشته ها به ویرایش و بررسی نیاز دارند اما از این جهت که بازتاب احساس و اندیشه خودجوش افراد است ، ارزش دارند . در نوشتن خاطره چون آزادی در انتخاب موضوع وجود دارد ، نگارنده با فراغت بیشتری می تواند تراوشات ذهنی خود را ثبت کند .
ثبت یادداشت های روزانه نیز تمرین خوبی برای نوشتن است . حتی اگر یادداشت ها هر روز ثبت نشوند و گاه به گاه باشند ، باز هم در مجموع بخشی از خاطرات را در بر می گیرد .
برای ایجاد انگیزه در نوجوانان می توان چند دقیقه پایانی کلاس را به خواندن یادداشت روزانه یا خاطره دانش آموزان اختصاص داد .
بدیهی است در نوشتن ، اصولی چون انسجام مطلب ، رعایت قواعد نگارشی و شیوایی کلام به زیبایی نوشته و تاثیر گذاری آن بر مخاطب کمک می کند اما گاه تعیین چهارچوب های دقیق و سخت گیرانه ، مانع نوشتن روان و خودجوش می شود . اگر چه در مدارس ، کتاب درسی ملاک تدریس است و ضوابط موجود در آنها باید رعایت شود اما واقعیت این است که همیشه هم نمی توان نوشتن را این گونه در قید و بند گذاشت . ذوق و حس خلاقانه ای که در انسان می جوشد ، گاه فراتر از ضوابطی است که به او توصیه می شود . اگر نوجوانی استعداد نوشتن دارد و در توصیف رویدادها و شخصیت ها ، تا حدودی توانمندی دارد باید با روش های خلاقانه ، زمینه پرورش استعداد او را فراهم کرد .
به موازات تدریس سرفصل های کتاب درسی ، می توان کتاب های دیگری را هم به نوجوانان معرفی کرد که اصول و مهارت های نویسندگی را به زبانی ساده آموزش می دهند . می توان بخشی از ساعت نگارش را به خواندن ، نوشته های خودجوش آنها اختصاص داد و قالب خاطره نویسی و یادداشت نویسی را بیشتر مورد تاکید قرار داد . این گونه نوشته ها که حاصل ذوق و خلاقیت است ، تاثیرگذارتر و دلنشین تر از نوشته های سفارشی هستند . « بگذاریم که احساس هوایی بخورد » .
معرفی راه کارهای عملی برای بهبود نوشتن ، فقط به تدریس در کلاس محدود نمی شود .این راهکارها ، فراتر از کلاس و کتاب درسی هستند . معرفی کتاب در حوزه های داستان ، آموزش نویسندگی و نقد داستان همچنین خواندن خاطراتی از شخصیت های مشهور ، بخشی از فعالیت هایی است که دانش ِ نوجوانان را در حوزه نویسندگی افزایش می دهد و شیوه هایی را به آنان معرفی می کند که بعدها خودشان در نوشتن دنبال می کنند .
نوشتن را از خودمان شروع کنیم
نوشتن ، بازتاب اندیشه آدمی است و انشا نوعی آفرینش خلاقانه است که با مدد تفکر و زبان ایجاد می شود .
با نوشتن به تفکر عینیت می بخشیم و زبانی متناسب با محتوا به کار می گیریم . برای دقیق نوشتن باید محیط پیرامون خود ، رویدادها و شخصیت ها را به دقت ببنیم . خوب دیدن و خوب شنیدن ، زمینه خوب نوشتن را فراهم می کند . کم توجهی به نوشتن ، در بین اشخاص تحصیل کرده هم دیده می شود . متاسفانه فرهنگ خاطره نویسی در بین نویسندگان و فرهیختگان هم چندان رایج نیست . کمتر شاهد این هستیم که یکی از چهره های ماندگار حوزه های ریاضی ، تاریخ ، فیزیک و..... خاطرات خود را به چاپ برسانند .
یادداشت روزانه و خاطره نویسی ، نوعی تمرین نویسندگی است و میزان دقت و تمرکز ما را به مسائل پیرامون مان افزایش می دهد . برای ترویج فرهنگ خاطره نویسی ، معلم هم می تواند همگام با دانش آموزان بنویسد و اگر فرصتی دست بدهد نه فقط دبیر ادبیات بلکه دبیر ریاضی ، تاریخ ، شیمی و .... خاطره ای را که خود نوشته است در کلاس برای نوجوانان قرائت کند . این کار هم موجب تنوع در تدریس می گردد و هم به نوجوانان می گوییم : انسان ها با هر تخصصی که دارند ، از نوشتن لذت می برند و هدف از تحصیل فقط درک قوانین نیوتن ، مشتق گرفتن از اعداد ، تفاوت بازها از اسیدها و تشخیص نهاد و مفعول در جمله نیست .
گاه انسان دوست دارد آن چه را احساس می کند بر روی کاغذ بیاورد و به دیگران منتقل کند . گاه می خواهیم پیام های انسان دوستانه و یا پاسداری از طبیعت ، احساس میهن دوستی و یا نقد یک مسئله اجتماعی را در خاطرات و لا به لای یادداشت های خود به دیگران منتقل کنیم . اگر با دیدن کودکی که پشت چراغ قرمز ، شیشه اتومبیل ها را تمیز می کند ، احساسی در ما برانگیخته می شود ، اگر از شنیدن یک خبر خوشحال یا ناراحت می شویم ، اگر تجربه جدیدی کسب کرده ایم و اگر از دوره نوجوانی خاطره ای در یاد داریم ، می توان در دو سه سطر این احساسات را ثبت کرد .
قرار نیست همه چیز را از اینترنت بگیریم و با دیگران به اشتراک بگذاریم . گاه احساس خود را بی پیرایه بازگو کنیم . اجازه دهیم نوجوانان به طور عملی مشاهده کنند که معلمشان روزی دو سه سطر می نویسد . نوشته های ما -حتی وقتی موضوع ساده و پیش پا افتاده ای باشد – اگر صمیمانه نوشته شوند ، برای دانش آموزان جذاب خواهد بود علاوه بر آن با سبک خاطره و یادداشت نویسی بیشتر آشنا می شوند . برای نوشتن خاطره و یادداشت روزانه نیازی نیست رویدادهای تکراری و مشابه مثل ناهار خوردن ، مسواک زدن و ... - بنویسیم ؛ موضوعاتی را ثبت می کنیم که ارزش خواندن و نوشتن داشته باشند ، البته شیوه پردازش ، نقش مهمی در شیوایی و اثرگذاری متن دارد .
نوشتن ، مثل هر هنر دیگری به ممارست نیاز دارد و هیچ کس یک شبه نویسنده نمی شود . سردبیر روزنامه ای که با نوشتن سرمقاله دریچه ای از آگاهی بر روی خواننده می گشاید ، خبرنگارانی که با بیان واقعیات ، روشنگری می کنند ، داستان نویسانی که آثارشان بخشی از ذخائر ادبی است ، تاثیر گذاری کار خود را مدیون تلاش و ممارست می دانند . بعضی شخصیت های سیاسی با نوشتن خاطرات خود ، زوایایی از اوضاع سیاسی – اجتماعی عصر خود را به معاصران و یا نسل های بعد منتقل کرده اند این خاطرات از نظر تاریخی نیز ارزشمندند . اتوبیوگرافی ( حسب حال ) برخی از رجال سیاسی هم به خاطره نویسی شباهت دارد .
کتاب شرح زندگانی من از عبدالله مستوفی ، که در دوره قاجار نوشته شد ، بخشی از تاریخ سیاسی و اجتماعی این دوره را برای خواننده توصیف می کند . خاطرات برخی از شخصیت های حکومت پهلوی ( فرح پهلوی ، اردشیر زاهدی ) زوایای پنهانی را برای خوانندگان روشن می کنند .و خاطرات برخی از سیاستمداران کنونی ( هاشمی رفسنجانی ، علی جنتی ) حقایقی مربوط به انقلاب اسلامی را بازگو می نمایند که از خلال آنها می توان اطلاعات ارزشمندی را به دست آورد .
منابع برای نوشتن خاطره
برای نوشتن خاطره ، منابع گوناگونی پیش روی ماست .کافیست با دقت به محیط زندگی ، خانواده و مسائل اجتماعی توجه کنیم . وقوع یک حادثه ، تصویب لایحه ای در مجلس ، برپایی نمایشگاه ، استیضاح یک وزیر ، اظهار نظر یکی از مسئولین ، تمام این ها سوژه های خوبی برای نوشتن هستند . افراد خلاق و با ذوق ، از کنار پدیده های پیرامون خود به راحتی نمی گذرند . موضوعات ملموسی چون مشاهده زندگی در روستا ، خاطرات دوران جنگ ، اولین روز مدرسه و حتی رویدادهای دوران کودکی ، همه بخشی از خاطرات ما هستند که اگر با زبانی صمیمی به نگارش در آید ، بر دل خواننده می نشیند . برای خاطره نویسی منتظر رویدادهای غیر عادی و عجیب نباشیم . یک موضوع ساده را که دیگران هم می دانند ، با بیانی شیوا می توان به خاطره ای اثرگذار مبدل کرد .
یک قصه بیش نیست غم عشق وین عجب کز هر زبان که می شنوم نامکررست
خاطرات علاوه بر جنبه سرگرمی ، می توانند پیام های اخلاقی ، هشدارهایی مربوط به محیط زیست و آگاهی در مورد سبک زندگی اقوام و یا رگه هایی از طنز و انتقاد اجتماعی را در خود داشته باشند .
در خاطره معمولا زمان و مکان مشخص است . از این رو خاطرات منبع خوبی برای نوشتن یک زندگی نامه هستند .
بعضی از داستان ها و حتی بعضی از سریال های تلویزیونی عموما مبتنی بر خاطره گویی است . « قصه های مجید » اگرچه داستان های کوتاه از زندگی یک نوجوان است ، اما در اصل روایت خاطرات کودکی یک نویسنده است که به همت کارگردان در قالب فیلم ارائه گردید . تعدادی از دروس در کتاب های ادبیات فارسی دوره متوسطه ، اگر چه در فصل ادبیات داستانی آمده اند اما در اصل بر مبنای خاطره گویی روایت شده اند مانند ( کباب غاز از محمدعلی جمال زاده ) ، ( قصه عینکم از رسول پرویزی ) و ( آخرین درس از آلفونس دوده مترجم عبدالحسین زرین کوب ) این دروس از متون مورد علاقه نوجوانان هستند . صمیمیت زبان ، بی تکلفی و شیوه طرح موضوعات ، این متن ها را برای نوجوانان دلنشین کرده است . این متون به خوبی نشان می دهند که موضوعات ساده زندگی چگونه به یک خاطره شیرین و دلنشین مبدل می شوند . فصل تابستان فرصت خوبی را برای نوشتن مقاله ، خاطره و یادداشت نویسی فراهم می کند . گذران تعطیلات ، مسافرت و مطالعه کتاب های جدید ، موضوعات خوبی برای خاطره نویسی هستند . حجم مطللب و نوع رویداد مهم نیست ، آن چه اهمیت دارد ، نوع نگرش ما به موضوعات و چگونگی پردازش آن ها می باشد .
« بکوشیم تا عظمت در نگاهمان باشد ، نه در آنجه که به آن می نگریم . »